Na wyspie znajduje się stanowisko archeologiczne oraz od 1969 roku Muzeum Pierwszych Piastów. 16 września 1994 roku wyspa została wpisana na listę pomników historii.


Wyspa jest jednym z najważniejszych miejsc historii Polski. Za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego była jednym z głównych ośrodków obronnych i administracyjnych Polski. Na wyspie, w centrum plemienia Polan (tuż obok ważnego, dawnego strategiczno-handlowego traktu lądowego oraz wodnego między Poznaniem a Gnieznem), zachowały się pozostałości grodu oraz relikty najstarszego w Polsce zespołu preromańskiej architektury pałacowo-sakralnej (z basenami do chrztu) i wolno stojącego kościoła cmentarnego z grobami w nawie i aneksach. Obydwa obiekty wzniesiono w czasach panowania Mieszka I (tuż przed 966 rokiem).

W tym miejscu toczy się akcja powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego pt. Stara baśń wskrzeszająca zamierzchłe czasy pogańskich Słowian.


Pierwsze źródła pisane dotyczące Ostrowa pochodzą z bulli papieża Innocentego II z 1136, poza tym kronika śląska z XIII w. podaje obszerne relacje o świetności wyspy, jednak historia ośrodka rozpoczęła się znacznie wcześniej. Wyspa była już zamieszkiwana w neolicie – młodszej epoce kamiennej, a więc wcześniej niż w 1800 r. p.n.e. Natomiast wczesnośredniowieczna osada Lednicka sprowadza się do przemian polegających na wybudowaniu fortyfikacji grodowej zajmującej jej południową część, realizacji wewnątrz przestrzeni okolonej drewniano-ziemnymi wałami programu związanego z monumentalną architekturą kamienną — tj. wyposażeniu tego grodu w dwie wolno stojące budowle: pałac (palatium) władcy połączony z kaplicą oraz kościół z prostym zamknięciem prezbiterium. Wyspę zabudowuje się również domostwami drewnianymi oraz wyposaża w drogi wiodące od mostowych przyczółków podgrodzia, ku zachodniemu oraz wschodniemu brzegowi Jeziora Lednica. Zlokalizowano tu także miejsca pochówków osób o najwyższym statusie społecznym.

Kres świetności Ostrowa Lednickiego przyniósł najazd Brzetysława I Czeskiego w 1038, kiedy zniszczono mosty i spalono gród. Po tym wydarzeniu odbudowano kościół, a osadę otoczono nowym wałem drewniano-ziemnym (zachowanym do dziś) o wysokości dochodzącej do 9 m. Nigdy jednak wyspa nie odzyskała już dawnej funkcji i rangi, choć osadnictwo przetrwało do XIII–XIV wieku. Status głównego ośrodka władzy przejmują w tym rejonie Pobiedziska, gdzie m.in. znajduje się jeden z książęcych dworów. Później Ostrów Lednicki pełnił już tylko rolę cmentarza.

W 1843 roku hrabia Edward Raczyński zainicjował badania nad Ostrowem, które rozpoczęto w XIX wieku (Sokołowski, Łuszczkiewicz). W latach 1932–1935 odkryte zostało największe w Polsce wczesnośredniowieczne cmentarzysko (Wrzosek, Ćwirko-Godycki). W latach 60. XX wieku kontynuowano prace w ramach badań nad początkiem państwa polskiego (Mikołajczak, Żurowski, Łomnicki), co doprowadziło w 1962 roku do odsłonięcia kościoła grodowego. Od 1983 roku działa zespół zajmujący się pracami badawczymi i konserwatorskimi. W tym okresie dokonano odkryć, które potwierdziły, że kaplica-baptysterium, pałac, kościół grodowy, urządzenia obronne, mosty powstały w latach 60. X wieku i były związane z Mieszkiem I oraz chrystianizacją państwa. Prace konserwatorskie, polegające m.in. na zabezpieczeniu korony murów, prowadzono w okresie przed- (Wawrzyniak) i powojennym (Łomnicki, Kaszubkiewicz). Zadaszenie nad palatium wykonano w 1978. W 1992 w kaplicy ustawiony został krzyż brązowy, wzorowany na krzyżach znalezionych na wyspie. Obecnie prowadzona jest częściowa rekonstrukcja zabudowy podgrodzia.

Wynikiem szeroko zakrojonych prac naukowych jest założony na Ostrowie Lednickim rezerwat archeologiczno-historyczny z najcenniejszymi i najstarszymi obiektami w Lednickim Parku Krajobrazowym obejmującym jezioro i jego otoczenie. W wyniku badań dendrochronologicznych oraz podwodnych ustalono, że część wału uległa przebudowie w latach 70. X w., z kolei lednickie mosty wzniesiono w zimowo-wiosennym okresie przełomu lat 963–964. Mosty te (których długości wynosiły 438 m dla zachodniego i 187 m dla wschodniego z nich) zbudowane były z drewnianych belek wspartych na palach wbitych w dno jeziora. Przeprawy osiągały szerokość niemal 5 metrów i stanowiły część traktu prowadzącego z Poznania do Gniezna, łącząc Ostrów Lednicki z tymi grodami. Olbrzymie rozmiary mostów prowadzących na lednicką wyspę pozwalają zaliczyć je do największych w tej części Europy wczesnośredniowiecznych urządzeń inżynieryjnych tego typu. Mosty zostały zniszczone podczas najazdu czeskiego księcia Brzetysława w 1038 roku.

W 2017 roku odkryto na jeziorze Lednica ślady trzeciego mostu, który jednak nie prowadził na Ostrów Lednicki, ale na wyspę Ledniczkę. W oparciu o badania dendrochronologiczne czas jego budowy określono na rok 913 lub 914. Długość przeprawy wynosiła około 120 metrów.

Znacząca w ideowej strukturze lednickiego ośrodka władzy była rola jednej ze starszych na ziemiach Polski budowli — jednonawowego kościoła w którym umieszczono wewnątrzsakralną nekropolię w części związaną z trzecim pokoleniem Piastów. Kościół ten, podobnie jak pierwsza z budowli funkcjonował jeszcze w XII w., aczkolwiek jego znaczenie nie było już tak ważne, jak wcześniej.

Status ośrodka władzy oraz jednego z sakralnych centrów państwa, potwierdzają liczne zabytki, m.in. staurotekę powstałą w kręgu sztuki bizantyjskiej, grzebień z kości słoniowej, czy złoconą oprawę liturgicznej księgi, odkryte w sąsiedztwie kościoła czy pałacu. Towarzyszyło im szereg innych luksusowych dóbr (ze złota, srebra i półszlachetnych kamieni).

Zgromadzone na wyspie bogactwa materialne oraz funkcjonującą tu siedzibę panującego ochraniała liczna załoga wojskowa, której część uzbrojenia zachowała się w jeziornych wodach. Pochodzenie pewnych egzemplarzy broni wskazywać może na skandynawską genezę niektórych członków książęcych drużyn. Lednickie uzbrojenie (w ilości ok. 300 egz.) należy do jednego z najliczniejszych europejskich zbiorów broni okresu wczesnośredniowiecznego.


Gród na Ostrowie Lednickim wzniesiono w południowej części wyspy. Otaczał go wał o konstrukcji drewniano-ziemnej długości około 500 m, dziś w najwyższym miejscu wysoki na 8 m (pierwotnie mógł sięgać 12 m). Do wzniesienia go wykorzystano drewno z powierzchni około 850-hektarowego lasu. Wyraźny przekop w północnej części wału stanowi miejsce lokalizacji dawnej bramy wjazdowej od strony podgrodzia. We wnętrzu grodziska znajdują się relikty dwóch budowli: pałacu z kaplicą (na południu) i kościoła grodowego (na północy). Pałac i przylegającą do niego od wschodu kaplicę (o średnicy 11,5 m) zbudowano po 985 roku z miejscowego materiału skalnego łupanego w płaskie płytki (tzw. okrzeski) i łączonego zaprawą gipsową.

Mury zachowały się w najwyższym fragmencie do wysokości 3 m, założona była na planie krzyża greckiego. W miejscu przecięcia się naw umieszczono cztery filary, każdy o przekroju ćwiartki koła, które wspierały centralnie usytuowaną wieżę i wydzielały wygodne obejście w ramionach krzyża. Wschodnią ścianę kaplicy zamykała apsyda ołtarzowa, a w zachodniej znajdowało się wejście do pałacu. W narożniku południowo-zachodnim zachował się głęboki otwór studni. Tuż obok dwa stopnie okrągłej klatki schodowej są śladem po nieistniejącej już wieży, która zapewniała komunikację z emporą kaplicy. Prosty bieg drugich schodów prowadził na wieżę dobudowaną w XIII w., która zamykała kaplicę od zachodu. Zachowała się jej dolna kondygnacja w postaci sklepionej krypty połączonej z kaplicą. Jej zewnętrzne ściany licowane są kamieniem obrobionym w regularną romańską kostkę. We wnętrzu kaplicy w ścianie południowej zachowały się parapety i fragmenty filarków dwóch okien dolnej kondygnacji. W ścianie północnej w końcu XIII wieku przebito otwór drzwiowy. Na lewo od wejścia znaleziono wówczas ukryty w murze skarb XIV-wiecznych monet śląskich, z których kilka kwartników należy do egzemplarzy unikatowych.

Na poziomie zalegania najstarszej posadzki kaplicy umieszczone były baseny służące do liturgii chrzcielnej. Każdy z nich powielał kształt połowy krzyża. Basen południowy, odsłonięty w 1988 roku, miał wymiary 4,6×1,8 m i był zagłębiony od 10 do 15 cm. Drugi, odkryty rok później, znajdował się w północnym obejściu kaplicy. Jego wymiary zbliżone były do południowego, różnił się jedynie głębokością, wynoszącą 25–30 cm. Z baptyzmalnymi basenami powiązane były pomieszczenia towarzyszące – przebieralnia oraz miejsce, w którym odbywały się obrzędy poprzedzające chrzest, czyli wyrzeczenia się szatana i wyznanie wiary. Mieścić się one mogły w prostokątnym aneksie dobudowanym do kaplicy od zachodu, a oddzielonym od pałacu wąskim pomieszczeniem, uznawanym za klatkę schodową. Baseny wraz z pomieszczeniami towarzyszącymi tworzyły prawdopodobnie kaplicę baptyzmalną, wzniesioną przede wszystkim na użytek władcy. Przebudowa budynku około roku 1000 doprowadziła do likwidacji basenu północnego i zmiany formy południowego, który pełnił pierwotne funkcje do około 1038–1039.

Wzniesiony na rzucie prostokąta (32 × 14 m) ma wyraźnie wydzielone pomieszczenia. Największe, usytuowane w zachodniej części, było podzielone trzema łukami arkadowymi na dwa trakty. Arkada uwieczniona na XIX-wiecznej rycinie stanowiła środkowy łuk tej konstrukcji. Pozostałe cztery pomieszczenia pałacu służyły różnym funkcjom. Najwęższe, w środkowej partii, ograniczone dwiema równoległymi ścianami, pełniło rolę drewnianej klatki schodowej. Piętro pałacu zasadniczo powielało podział parteru. Reprezentacyjna aula znajdowała się zapewne na piętrze w zachodniej części pałacu. Budowę wyspowego pałacu z kaplicą rozpoczęto pomiędzy 936 a 985. Później przebudowywano go jeszcze dwukrotnie. Pierwsza z przebudów (w przedromańskim wątku budowlanym) nastąpiła najpewniej około roku 1000, kolejna, tym razem już w romańskiej technice murów, w XII w.

Wzniesiony został z otoczaków kamiennych w północnej części grodu, w pobliżu bramy prowadzącej do jego wnętrza. Orientowany, jednonawowy (długości 13,5 m), z prostokątnym prezbiterium i dwoma aneksami od północy, ma we wnętrzu dwa kamienne grobowce, prawdopodobnie miejsca pochówku synów Bolesława Chrobrego. Kościół ten można zaliczyć do jednej z pierwszej nekropolii książęcych na ziemiach polskich.





Opis skopiowano z wikipedi.
fot. Olerys, CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons