Bożnica zbudowana w typie wschodnim jest jednym z najcenniejszych zabytków żydowskiej architektury sakralnej w Polsce.

Synagoga została wzniesiona w 1761 roku w miejscu dawnej, drewnianej bożnicy. Budowę sfinansował Stanisław Lubomirski, czołowy protektor Żydów w Łańcucie. Synagoga miała nie wyróżniać się architekturą i nie być większa od otaczającej ją zabudowy.

W XIX wieku podczas remontu synagogi, dobudowano do zachodniej ściany charakterystyczną klatkę schodową prowadzącą na dziedziniec.

Podczas II Wojny Światowej hitlerowcy podpalili synagogę, jednak dzięki szybkiej interwencji właściciela zamku - ordynata łańcuckiego Alfreda Potockiego udało się ugasić pożar. Zniszczeniu uległo natomiast drewniane wyposażenie synagogi.

Po tym wydarzeniu synagoga została przekształcona na magazyn zboża, który mieścił się w niej do 1956 roku.

W latach 60. wystąpiono z wnioskiem o fundusze na odrestaurowanie synagogi i urządzenie w niej muzeum żydowskiego. Otrzymane na ten cel 200.000 złotych przeznaczono na remont wnętrza, który wykonano w oparciu o oryginalne plany z XIX wieku. Po zakończeniu remontu we wnętrzu zorganizowano stałą wystawę judaiców oraz przedmiotów pochodzących pierwotnie z synagogi, które po zakończeniu wojny znalazły się u osób prywatnych. Wśród nich znalazł się cenny księgozbiór m.in. książki kaznodziei wydrukowane w 1794 roku oraz kilka tomów Talmudu.

W 1973 roku synagogę przejęło Muzeum – Zamek w Łańcucie. W okresie 1983-1990 przeprowadzono remont obiektu, a także odrestaurowano polichromię i ornamentykę wnętrza. Obecnie synagoga służy jako muzeum judaistyczne. Właścicielem budynku jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Synagoga wzniesiona została na rzucie prostokąta, w stylu barokowym. We wnętrzu znajdują się cztery pomieszczenia. Na parterze: Sala Lubelska, główna sala modlitewna i przedsionek. Na parterze znajduje się babiniec na który prowadzi zewnętrzna klatka schodowa. We wnętrzu zachował się zrewaloryzowany wystrój sztukatorsko-malarski eksponujący realizacje od lat 60. XVIII wieku do lat 30. XX wieku.

Sala główna na planie kwadratu, obniżona względem ulicy. Sklepienie wspierają cztery grube, korynckie kolumny zwieńczone czworobokiem półkolistych arkad, na których znajdują się polichromie z 1906 roku przedstawiając biblijne sceny: ofiarę Abrahama, kuszenie Adama i Ewy, ofiarę Kaina i Abla, arkę Noego oraz symbole: menory, czterech koron na Torę, którą wspierają cztery pary zwierząt: lwów, jeleni oraz jeleni z tułowiem ryby. Pomiędzy kolumnami znajduje się dwuwejściowa, murowana bima.
Na wschodniej ścianie znajduje się bogato zdobiony Aron ha-kodesz z pierwszej połowy XIX wieku, zwieńczony drewnianym ornamentem przedstawiającym m.in. dwa lwy symbolicznie adorujące tablice Dekalogu, które nakryte są koroną na Torę. Jest to jedyny zachowany ze starej synagogi drewniany element. Na sklepieniu umieszczono symbol dłoni wzniesionych w geście błogosławieństwa, które otacza ornament roślinny i wieńczy korona Tory z hebrajską inskrypcją.
Sala główna dzieli się na dwie części poprzez gruby, bogato profilowany, trójkolorowy gzyms zwany "syryjskim", który wznosi się nieco nad drzwiami i szafę ołtarzową. Powyżej gzymsu znajdują się arkady wypełnione malowanymi hebrajskimi tekstami modlitw przewidzianych na poszczególne święta żydowskie. Najstarsze na ścianie wschodniej pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku, dalsze z XIX wieku oraz kilka z początku XX wieku.
Na pozostałych ścianach znajdują się polichromie z II połowy XVIII wieku. Powyżej gzymsu, na zachodniej ścianie umieszczono znaki zodiaku w medalionach. Czyni ją to jedną z siedmiu polskich synagog, w których zachował się pełny cykl zodiakalny. Pomiędzy nimi a małym gzymsem przedstawiono wyobrażenia świąt żydowskich, które przypadają na okres, w którym występuje poszczególny znak zodiaku. Reszta dekoracji obfituje w motywy roślinne, zwierzęce i hebrajskie inskrypcje.

Sala Lubelska znajduje się w południowo zachodniej części synagogi. Pierwotnie służyła do posiedzeń sądu rabinackiego i kahału oraz jako dodatkowa sala modlitewna. Na sklepieniach zachowały się wizerunki zwierząt biblijnych oraz inskrypcje hebrajskie.
Sala została nazwana na cześć cadyka Jakuba Izaaka Horowica, który w 1831 roku podczas podroży z Ropczyc do Lublina zatrzymał się w Łańcucie i modlił się w synagodze.

Synagoga stanowi wartość zabytkową. Została wpisana do rejestru zabytków w 1969 roku.





Zdjęcie synagogi: Krzysztof Dudzik (User:ToSter), CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons