Budowę zamku w Melsztynie rozpoczął w 1347 roku kasztelan krakowski Spicymir herbu Leliwa. W 1362 roku biskup krakowski Jan Bodzenta erygował kaplicę zamkową pod wezwaniem św. Ducha. Najstarsza część zamku wznosiła się we wschodniej części założenia. Od XIV wieku do początku XVI wieku zamek był rezydencją potężnego rodu Leliwitów Melsztyńskich, w tym Spytka z Melsztyna (zm. 1399) i Spytka Melsztyńskiego (1398–1439). W tym czasie na przełomie XIV / XV wieku powstał w zachodniej części wielki gotycki donżon, z którego zachowały się do dzisiaj dwie ściany. Zamek w XV wieku był ośrodkiem ruchu husyckiego w Polsce. W 1511 roku Jan Melsztyński sprzedał zamek wraz z otaczającymi go dobrami kasztelanowi wiślickiemu Mikołajowi Jordanowi z Myślenic.

Faza renesansowa Około 1546 roku Spytek Wawrzyniec Jordan polecił przebudować dawny gotycki zamek w stylu renesansowym. W tym też okresie powstał zachowany do dzisiaj renesansowy mur ze strzelnicami w środkowej części zamku. W wyniku małżeństw jego dwóch córek, zamek stał się własnością dwóch rodzin – Andrzeja Zborowskiego i Stanisława Sobka z Sulejowa. Córki obu właścicieli wyszły za przedstawicieli rodu Tarłów – w 1601 roku z Zygmuntem Scypionem Tarłą, a w 1639 roku z Janem Aleksandrem Tarłem, w związku z czym zamek posiada jeden ród, ale z dwóch różnych linii. W 1744 roku po śmierci Adama Tarły w pojedynku z Kazimierzem Poniatowskim zamek przeszedł na własność jego siostrzeńców Stanisława i Macieja Lanckorońskich.

Zniszczenie
Zamek uległ zniszczeniu w czasie konfederacji barskiej, gdy w 1770 roku został najpierw zajęty przez konfederatów, a później splądrowany i spalony przez wojska rosyjskie. Od tamtej pory pozostawał w ruinie. W latach 1789–1796 zamek częściowo rozebrano w celu uzyskania materiału budowlanego na budowę kościoła w Domosławicach. W 1846 roku zawalił się częściowo gotycki donżon. W 1848 roku władze austriackie zakazały dalszej rozbiórki murów zamkowych przez okolicznych chłopów. W latach 1879-85 pozostałości zamku zostały zabezpieczone jako trwała ruina dzięki staraniom Karola Lanckorońskiego, który zbudował na dziedzińcu niewielkie schronisko turystyczne. W 1886 roku zamek przestał być własnością rodu Lanckorońskich.

Do 2022 roku formalnym właścicielem zamku były Lasy Państwowe, jednak w 2008 roku z inicjatywy gminy Zakliczyn zamek został przekazany gminie w użytkowanie, co umożliwiło rozpoczęcie zabezpieczenia ruin. W 2017 roku prowadzono na zamku prace archeologiczne, które nadzorował mgr Eligiusz Dworaczyński. Prace przy zabezpieczaniu ruin zamku i jego częściowej odbudowie trwają od 2018 roku m.in. odgruzowano przyziemie i odkopano fundamenty ścian i wykonano wszystkie niezbędne zabezpieczenia, a następnie zaczęto wznosić mury wieży wraz ze schodami oraz wykonano strop nad parterem obiektu. W 2020 roku odbudowano mury wieży do wysokości 7,2 m, a także wykonano strop drewniany na poziomie drugiego piętra (wysokość 6,6 m). Na 2021 rok zaplanowano IV etap prac z zabezpieczeniem ruin zamku na poziomie trzeciego piętra (wys. 10,4 m), w tym odbudowę muru wieży do wys. 11,6 m. Realizację planów umożliwia dofinansowanie z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wartość robót w ramach IV etapu odbudowy wieży w Melsztynie wyniosła ponad 400 tys. zł. Oprócz otrzymanej rządowej dotacji w wysokości 270 tys. zł. na ten cel z budżetu gminy trafiło ok. 150 tys. zł.

Na odbudowę zamku w Melsztynie gmina Zakliczyn w pierwszych trzech etapach w latach 2018–2020 otrzymała z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego kwotę blisko 850 tys. zł. Ze swoich środków gmina dołożyła ok. 350 tys. zł.

26 listopada 2021 roku rozpoczął się proces nabycia przez gminę Zakliczyn nieruchomości gruntowej, na której stoją ruiny zamku. Na wieży zamkowej w Melsztynie podpisany został list intencyjny pomiędzy gminą Zakliczyn a Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w Krakowie. Podpisanie listu intencyjnego rozpoczęło procedurę zamiany nieruchomości. 24 maja 2022 r. Gmina Zakliczyn stała się właścicielem przeszło hektarowego terenu z odbudowywanym średniowiecznym zamkiem w Melsztynie. Burmistrz Miasta i Gminy Zakliczyn Dawid Chrobak podpisał akt notarialny o zamianie nieruchomości z nadleśniczymi Nadleśnictw Brzesko i Gromnik – Pawłem Dzięgielowskim i Grzegorzem Wojtanowskim. Stało się to w obecności wicewojewody małopolskiego Ryszarda Pagacza i dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie Pawła Szczygła.

W grudniu 2022 roku zakończył się piąty etap prac związanych z odbudową wieży średniowiecznego zamku w Melsztynie o wartości blisko 1,4 mln zł. Gmina Zakliczyn na to zadanie otrzymała 1 mln 115 tys. zł z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a wkład własny samorządu wyniósł 279 tys. zł. Zamkowa wieża została domknięta pod względem konstrukcyjnym. Pozwoliły na to wykonane w ubiegłym roku prace na dwóch kolejnych kondygnacjach – na poziomie III i IV piętra. Budowla podniesiona została już do 18 metrów. Gmina Zakliczyn w 2022 roku rozpoczęła również wznoszenie przypory zabytkowej wieży zamku, która będzie miała trzy kondygnacje z klatką schodową, a na jej szczycie znajdzie się także taras widokowy. Wydano na ten cel 260 tys. zł, a 100 tys. zł to była dotacja z budżetu Województwa Małopolskiego.


Ruiny zamku w Melsztynie są tematem rysunków Jana Matejki, Napoleona Ordy i Macieja Bogusza Stęczyńskiego. Opis zamku w Melsztynie znajduje się także w Dzienniku podróży do Tatrów (1832) poety romantycznego Seweryna Goszczyńskiego.

Według legendy lochy zamku miały się ciągnąć pod Dunajcem aż do odległego o 3 kilometry klasztoru w Zakliczynie; w lochach tych znajdowały się ponoć „stajnie podziemne”, służące jako kryjówki przed nieprzyjacielem, i ukryto w nich ogromne skarby. Inna legenda głosi, że na drodze prowadzącej do zamku czasem pojawia się widmowa postać rycerza w zbroi, jadącego wolno z rozwianym proporcem, i daje się słyszeć przybliżający się tętent kopyt oddziału jeźdźców; jest to duch Spytka III z Melsztyna, poległego w 1439 roku w bitwie pod Grotnikami.





Opis skopiowano z wikipedi.
fot. Jakub Hałun, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons