Kolegiata powstała z fundacji księcia Henryka Probusa jako wotum po zakończeniu jego długotrwałego sporu polityczno-kościelnego z biskupem wrocławskim, Tomaszem II, zakończonego jesienią 1287. Na znak ugody obaj adwersarze postanowili ufundować świątynie: Henryk IV Probus – kolegiatę w sąsiedztwie swego zamku a biskup Tomasz – kolegiatę pod wezwaniem swego patrona w Raciborzu. 11 stycznia 1288 Książę Henryk wystawił dokument erekcyjny, z którego wynikało, że fundowana kolegiata miała być pomnikiem dla jego rodziny, a on sam w swoim testamencie wyraził ponadto wolę, aby była ona tymczasowym miejscem spoczynku jego zwłok do momentu wybudowania kolejnej świątyni z jego fundacji dla zakonu cysterek, w której miał spocząć na stałe. Fundacja nie doszła jednak do skutku, ponieważ w 1290 książę nagle zmarł, a jego małżonka, Matylda brandenburska powróciła do ojczyzny; w 1292 zmarł też biskup Tomasz.

Projektantem budowli był najprawdopodobniej wymieniany jako dworski budowniczy Henryka, mistrz Wiland.


Najpierw powstało prezbiterium (1288–1295), natomiast korpus nawy i transept, ufundowane przez biskupa Nankera, wzniesiono w latach 1320–1350 według nieco innych założeń.

W będącym w budowie prezbiterium kościoła pochowano, zgodnie z jego wolą, fundatora kolegiaty, zaś około 1300 wykonano jego płytę nagrobną z pełnopostaciową rzeźbą, w 1320 uzupełnioną o ściany boczne (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu). Proporzec i tarcza książęca znajdowały się w kościele jeszcze w końcu XIX w., zaś jego szczątki, ekshumowane na polecenie hitlerowców przez antropologów, zaginęły w czasie II wojny światowej.

Do zgromadzenia kanoników przy kościele Świętego Krzyża należał w latach 1503–1538 Mikołaj Kopernik, oraz zmarły w 1596 Andrzej Bogurski, który dokonał specjalnego zapisu, wedle którego kazania w języku polskim miały być utrzymane w kościele św. Krzyża po wsze czasy. Nabożeństwa w języku polskim odbywały się tu aż do 1919.

Dolny kościół św. Bartłomieja przechodził burzliwe dzieje. Był wielokrotnie rabowany, zamieniany na magazyn, schron dla ludności, a nawet pełnił rolę stajni, gdy w latach 1632–1634 na Ostrowie Tumskim stacjonowały wojska szwedzko-brandenburskie.

W czasie przeprowadzonych w latach 1672 i 1723 zbarokizowano wnętrze, wprowadzając nowe ołtarze, a przede wszystkim emporę organową w wąskim zachodnim przęśle górnego kościoła.

Na znajdującym się przed świątynią placu Kościelnym w latach 1730–1732 powstał barokowy pomnik św. Jana Nepomucena wykonany przez wrocławskiego rzeźbiarza Jana Jerzego Urbańskiego według projektu K. Tauscha.

W 1810 zgromadzenie kanoników rozwiązano, a w ciągu XIX w. dokonano w górnym kościele przekształceń w duchu neogotyckim, m.in. pobielono ściany, a także żebra sklepienne. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa część dachu i sklepień górnej kondygnacji, zawaliło się także jedno sklepienie dolnego kościoła. Kościół odbudowano w latach 1946–1950 i 1956–1957. Do 1956 dolny kościół był używany przez wrocławskich Niemców, następnie do 1997 r. przez parafię greckokatolicką. W 1999 r. reaktywowano kapitułę kolegiacką.

Bardzo wysoki, dwukondygnacyjny ceglany kościół halowy posiada niezwykły na Śląsku dwukondygnacyjny układ wnętrza: dolny kościół św. Bartłomieja i górny, właściwy Świętego Krzyża, powtarzający prawie całkowicie jego rzut.

W rzucie poziomym kościół posiada formę krzyża łacińskiego: czteroprzęsłowe, wydłużone prezbiterium zakończone jest trójbocznym obejściem; analogiczne zakończenia posiada transept o tej samej rozpiętości sklepień. Trzy nawy tworzą halę, przy czym dolna kondygnacja posiada wyłącznie sklepienia krzyżowo-żebrowe, zaś w później ukończonej, górnej zrezygnowano z co drugiego filara, wprowadzając w nawie środkowej sklepienia na polach podwójnej długości, zaś w nawach bocznych sklepienia trójdzielne.

Kościół ma 66 m długości, 44 m szerokości, wysokość naw – 19 m. Dwie wieże, znajdujące się w narożach między halą a transeptem (tylko południowa, wyższa została w pełni ukończona, zakończona iglicą, wysoka na 69 m) są pokryte blachą miedzianą i pochodzą z ok. 1484.

Nietypowe jest również rozwiązanie dachu – nawa środkowa posiada wysoki dach podłużny, wspólny z prezbiterium, zaś nawy boczne – poprzeczne daszki szczytowe, co wraz z wysokimi skarpami i wąskimi oknami podkreśla wertykalny rytm. Podobne zadaszenie naw bocznych możemy odnaleźć w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie.

Jeden ze szczytów w elewacji południowej ozdobiony jest miedzianym orłem heraldycznym, jednak pozbawionym półksiężyca na piersi, przez co nie może być identyfikowany z herbem fundatora. Pochodzi on zapewne z ok. 1600.

Wewnątrz górnego kościoła zachował się tympanon fundacyjny z przedstawieniem Trójcy Świętej w typie Tronu Łaski adorowanego przez Henryka Probusa i jego żonę Matyldę. Tympanon umieszczony został ok. 1350, tj. w momencie ukończenia budowy świątyni, ideowym wzorem zaś była tu soteriologia św. Pawła, według którego w dziele zbawienia główna inicjatywa należy do Boga Ojca, który ustanawia plan pojednania i działa przez Syna. Klęczące postacie ludzi miały natomiast wyrażać nastrój pokuty i potrzeby pomocy oraz być znakiem szacunku, wdzięczności i uwielbienia. Funkcję ołtarza głównego pełni Ołtarz „Zaśnięcia Panny Marii” ołtarzem bocznym jest natomiast pentaptyk z Przecławia.

W południowym ramieniu transeptu znajduje się nagrobek kanonika Stanisława Sauera (zm. 1535), który jest jednym z wczesnych dzieł renesansu na Śląsku.

Instrument został zbudowany przez firmę Remigiusza Cynara z Wrocławia w 2001 roku. Organy Kolegiaty Świętego Krzyża posiadają 48 głosów rozmieszczonych pomiędzy sekcje trzech manuałów i pedału. Szafa organowa współczesna. Wiatrownice stożkowe, traktura gry i rejestrów elektro-pneumatyczna.

Na wieży kościelnej wisi obecnie jeden dzwon. Odlany został w 1769 roku przez Johanna George Kriegera we Wrocławiu. Waży ok. 1400 kg i wydaje ton: dis'. Dzwon jest bogato zdobiony i zawiera napisy: na górnej krawędzi Johann George Krieger Me Fudit Breslau, poniżej: Friederico Borussorum Rege Feliciter Gubernator. Pośrodku płaszcza dzwonu znajduje się płaskorzeźba Św Bartłomieja, po obu stronach napis dedykacyjny: Sup [sic!] Patrocinio S: Bartholomaei Apostoli.






Opis skopiowano z wikipedii.
fot. Daniel.zolopa, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons