Plac powstał na skutek wybudowania osiedla handlowego tzw. Nowego Miasta (nie mylić z ob. dzielnicą i osiedlem o tej samej nazwie (Nowe Miasto). Historyczne Nowie Miasto zlokalizowane było na północny wschód od rzeszowskiego rynku i centrum ówczesnego miasta.

Według Z. Borowieńskiej-Birkenmajerowej, J. Pęckowskigo i A. Przybosia Okres formowania się "nowej", nie-średniowiecznej zabudowy Rzeszowa przypada prawdopodobnie na przełom XVI i XVII wieku, głównie za sprawą Mikołaja Spytka Ligęzy. F. Kotula natomiast jej genezę widziałby dopiero w końcu wieku XVII, już za czasów panowania Lubomirskich. Dodatkowo na metrykę wcześniejszą, jaką bardziej prawdopodobną wskazywać się zdaje układ przestrzenny Nowego Miasta, zachowany jeszcze w XVIII wieku i niektóre przywileje wydane przez Hieronima Augusta Lubomirskiego, które wyraźnie podkreślają wcześniejsze udogodnienia.

Oprócz powstałej wówczas dzielnicy żydowskiej zabudowany obszar rozrasta się w kierunku nowo powstałego zamku oraz wzdłuż dróg prowadzących z miasta na wschód (pierwotnie wzdłuż ulicy Mickiewicza), a następnie, po budowie właśnie Nowego Miasta, wzdłuż obecnej ulicy Lwowskiej.


Wspomniany już wcześniej okres powstania Nowego Miasta łączyć należy ze złotym wiekiem Rzeszowa. Nowy Rynek został utworzony zapewne głównie z powodu niewystarczającej przestrzeni dla narastającej liczby żydowskich i polskich kupców, dostępnej na „starym” rynku. Jego układ urbanistyczny podyktowany był zgoła inaczej niż w przypadku średniowiecznego Rzeszowa. Wytyczony pod nową zabudowę obszar wybrano w taki sposób aby ewentualna dalsza zabudowa była możliwa. Stąd też „nowa dzielnica” powstała na niskiej, płaskiej terasie Wisłoka, poza lessowym pagórem miasta lokacyjnego. W części centralnej wytyczono duży rynek, oparty na planie prostokąta o bokach 120 x 125 m. Na środku usytuowano kramy i wagę miejską. Pierwotnie Rynek posiadał krzyżowo wpadające doń 4 ulice, każda na środku pierzei, potwierdzone są jednak jedynie dwie, widoczne m.in. na planie sporządzonym przez Wiedemana ok. sto lat po dokonanej fundacji (wzdłuż ulic Gałęzowskiego i Lwowskiej). Przypuszczać jednak należy, że krzyżowy układ stanowił nawiązanie do rozpowszechnionego w XVI wieku modelu fundacyjnego miast renesansowych, co widoczne jest m.in. w pobliskim Głogowie Małopolskim, a w najdoskonalszej formie w Zamościu.

Domy zlokalizowane bezpośrednio przy rynku zwrócone były szczytami do placu. Wszystkie równej wysokości i o ujednoliconej kubaturze stanowiły pewnego rodzaju modelowe rozwiązanie. Pomiędzy Rynkiem Nowego Miasta a obecną ulicą Mickiewicza powstało osiedle żydowskie. Szybko podjęto budowę murowanej „Małej” Synagogi. W trakcie lat późniejszych, tj. wieków XVII i XVIII, podobnie jak i całe miasto, nowe osiedle oddane było pod opiekę nadwornych architektów Lubomirskich, głównie należy wspomnieć tutaj osobę K. H. Wiedemanna, który najprawdopodobniej odpowiedzialny był za projekty obwarowań miejskich i bramy, która stanęła przy Nowym Mieście.

Według badań J. Malczewskiego w latach pozaborowych Nowe Miasto znacznie zmieniło swój pierwotny charakter. Widoczne już na planach Wiedemanna poprawki zaowocowały najpewniej redukcją dwóch ulic krzyżowych, wychodzących z północnej i zachodniej pierzei i zastąpieniem ich jednym narożnym traktem. Bardzo ważnym wydarzeniem, które wpisało się w obraz Nowego Miasta było wytyczenie głównego traktu handlowego przez tzw. Dyrekcję Dróg i Mostów Galicyjskich, która ustalała przebieg drogi na trasie z Krakowa do Lwowa, wzdłuż mostu na Wisłoku, przez Rynek Nowomiejski, ulice Gałęzowskiego i Mickiewicza, przez Rynek, ulicę Kościuszki, obok fary i dalej aż do kościoła bernardyńskiego. Na austriackich planach widoczne jest również stopniowe „rozmycie” się zwartej zabudowy Nowego Miasta. Działki wzdłuż wybiegających z głównego placu ulic podzielono na parcele i przystosowano do zabudowy. Według austriackich planów z 1849 roku powstały m.in. ulica Grüne od Klapkuwer Gasse wybiegająca z południowo-zachodniego narożnika placu, łącząca się z Glogower Gass (czyli obecna część ulicy Sobieskiego dobijająca do Grunwaldzkiej), prowadząca na północ, poza obwarowania miejskie Wachsprefs Gasse i wspomniana już wcześniej północno-zachodnia uliczka „Cyganówka” - Ziegelhütter Gasse.

W czerwcu 1842 roku Nowe Miasto niemal w całości strawił pożar. Odbudowę podjęto stosunkowo szybko i już na mapach katastralnych z 1849 roku można odczytać, że przy rynku znajduje się 25 kamienic (pierzeje wschodnia - 5, zachodnia - 3, północna 7, południowa 5. Z czasem praktycznie całe Nowe Miasto stało się dominantą społeczności rzeszowskich Żydów, głównie za sprawą istniejących w pobliżu synagog, kirkutu i dogodnego miejsca do handlu. Druga połowa wieku XIX to okres niezwykle wzmożonej działalności budowlanej, nie tylko na Nowym Mieście, ale w całym Rzeszowie. W 1875 roku starostwo powiatowe w Rzeszowie usystematyzowało przepisy handlowe na rzeszowskich targowiskach, wyodrębniono place Rybny, Garncarski, Solny, Mickiewicza i Słowackiego i tzw. Targowicę (ob. Plac Targowy); przepisy te objęły także oba rynki. Na młodszym z nich sprzedawać można było owoce, warzywa, ziemiopłody, czy zboża prosto z wozów.

W 1913 roku Towarzystwo Muzeum Przemysłowego zorganizowało na Nowym Mieście kino „Muzeum”. Ostateczna zabudowa przedwojenna ukształtowała się w drugiej połowie wieku XIX i na początku XX. Całe założenie zniszczone zostało jednak w trakcie działań wojennych, a odbudowa w latach 50. nie nawiązywała w żaden sposób do wcześniejszej.


Wprowadzone w trakcie II wojny światowej i kontynuowane w latach powojennych założenia komunikacyjne niemal całkowicie wykluczyły Rynek Nowego Miasta z planu jako główną miejską arterię. Główny trakt na osi wschód-zachód przesunięty został na północ i zamiast biec jak dawniej "Kłapkówką" (ob. ulica Sobieskiego), ustalony został przebieg nowej alei - Piłsudskiego. Jednak, że i przy tych planach wykorzystano wcześniejszą siatkę ulic Nowego Miasta. Ulica Piłsudskiego bowiem wpadała na Rynek w miejsce dawnej "Cyganówki" (w czasach międzywojnia ulicy św. Mikołaja). Sam plac stracił całkowicie swoją pierwotną funkcje targową i urządzono na nim mały skwer z fontannami. Od wschodu natomiast plac ograniczyła ulica Targowa, a od południa Sobieskiego.

Oryginalna zabudowa placu przetrwała najwyraźniej w jego północnej części, bezpośrednio przy przebiegającej obecnie przez Rynek alei Piłsudskiego. Niskie piętrowe kamieniczki wyraźnie układają się wzdłuż pierzei północnej pierwotnego założenia. Kompozycję tą zakłócają jednak kamienice wybudowane, jakby w północno-wschodnim narożu rynku (tzw. Kasa Chorych na Nowym Mieście i drugi budynek, już pod adresem Piłsudskiego) (pierwsza wybudowana przed 1849 r.; druga natomiast po 1909), w których obecnie mieszczą się przychodnia, biura, apteka i sklepy. Od wschodu plac zamknięty jest niższą, narożną kamienicą, wybudowaną wzdłuż obecnych ulic Targowej i Piłsudskiego przed 1895 rokiem. Pierzeja południowa "urywa się" gdyż do rynku dostawione jest obecnie targowisko z małymi drewnianymi budkami. Bardzo interesująco przedstawia się za to naroże południowo-zachodnie, gdzie zachowały się trzy zabytkowe budynki - Kamienice przy ob. Placu Wolności 1 - z apteką pod Matką Boską, 2 - Hotel Krakowski i 3 - z kinem Muza (Muzeum).




Opis skopiowano z wikipedii.