Płocka szkoła, uznawana za najstarszą w Polsce istniejącą w tym samym miejscu od końca XII wieku. Przez 400 lat związana była z kolegiatą, dalsze 160 lat minęły pod patronatem jezuitów i wreszcie od czasów Komisji Edukacji Narodowej do dzisiaj jest szkołą publiczną. Wraz z miastem dzieliła okresy wzlotów i upadków w trudnej historii.

Początki kolegiaty sięgają roku 1150, kiedy Dobiechna, wdowa po wojewodzie Wojsławie ufundowała kościół i utworzyła fundusze dla 5 kanoników. Możliwe, że już w 1180 roku przy kolegiacie powstała szkoła typu trivium, kiedy biskup Wit osadził przy niej kanoników regularnych z Czerwińska. Około 1240 roku patronat nad nią z rąk biskupa przejął książę Bolesław, syn Konrada Mazowieckiego. Powstała nowa świątynia o charakterze dworskim pw. św. Michała Archanioła, w której prawdopodobnie został pochowany wraz z żoną. Istnienie szkoły w tym okresie jest już potwierdzone w dokumentach. Później, do 1356 roku kolegiata pełniła funkcję kościoła parafialnego dla rozwijającego się miasta. Była wówczas drugą, obok kościoła dominikanów ceglaną budowlą w mieście. Zdobił ją starannie opracowany, importowany ze Śląska detal architektoniczny. Około 1350 roku kolegiata przebudowana została w stylu gotyckim. W latach 70. XV wieku do fasady, od strony Wisły dobudowano monumentalną wieżę, w której niegdyś znajdowała się kaplica Świętego Krzyża i kapitularz. 

Początki kolegiaty sięgają roku 1150, kiedy Dobiechna,wdowa po wojewodzie Wojsławie, ufundowała kościół i utworzyła fundusze dla 5 kanoników. Możliwe, że już w 1180 r. przy kolegiacie powstała szkoła typu trivium, kiedy biskup Wit osadził przy niej kanoników regularnych z Czerwińska. Około 1240 r. patronat nad nią z rąk biskupa przejął książę Bolesław, syn Konrada Mazowieckiego. Powstała nowa romańska świątynia o charakterze dworskim p.w. św. Michała Archanioła, w której prawdopodobnie został pochowany wraz z żoną. Przypuszcza się, że książę utworzył tu nowy ośrodek rezydencjonalny. Istnienie szkoły w tym okresie jest już potwierdzone w dokumentach. Później, do 1356r. kolegiata pełniła funkcję kościoła parafialnego dla rozwijającego się miasta. Była, obok kościoła dominikanów, drugą ceglaną budowlą w mieście. Zdobił ją starannie opracowany, importowany ze Śląska detal architektoniczny z piaskowca. Mimo zniszczeń, jakie powodowały wielokrotne najazdy plemion z północy, mury przetrwały w znacznej wysokości. Około 1350 r. kolegiata została przebudowana w stylu gotyckim. W latach 70. XV w. do fasady od strony Wisły dobudowano monumentalną wieżę, w której kiedyś funkcjonowała kaplica Świętego Krzyża i kapitularz.

Sprowadzeni do Płocka w 1611 roku jezuici ulokowani zostali obok kolegiaty i rozpoczęli działalność edukacyjną. Wysoki poziom nauczania i napływ uczniów doprowadził do podniesienia szkoły do rangi kolegium. W latach 1675-1682 obok kościoła powstał nowy, murowany gmach do dziś stanowiący skrzydło liceum. W 1731 roku chyląca się ku ruinie kolegiata przeszła na własność jezuitów a przebudowa została przerwana przez kasatę zakonu w 1773 roku. Majątek i szkołę przejęła Komisja Edukacji Narodowej. 

Funkcjonują tu wówczas Szkoła Podwydziałowa podlegała Wydziałowi Mazowieckiemu w Warszawie oraz Szkole Głównej Koronnej w Krakowie (obecnie Uniwersytet Jagielloński). W jej herbie widniały inicjały króla Stanisława Augusta oraz dwa berła, pochodzące z godła Uniwersytetu Jagiellońskiego (są obecne do dziś w herbie Małachowianki). Nowe idee, nowoczesne metody i zakres nauczania owocowały jeszcze długo po utracie niepodległości kraju. Dawna kolegiata została podzielona kondygnacjami na kaplicę i sale lekcyjne. Po przeniesieniu szkoły do tych pomieszczeń, skrzydło kolegium na 52 lata zajął szpital Świętej Trójcy. W 1843 roku architekt Antonio Corazzi, twórca Teatru Wielkiego w Warszawie ozdobił klasycystycznymi pilastrami XVIII-wieczną fasadę z niszą i boczną elewację widoczną z rynku. 

Po rozbiorach, działalność szkoły kontrolowana była przez władze, najpierw pruskie a po 1815 roku rosyjskie. Na przestrzeni wieków, zarówno wielu profesorów jak i wychowanków szkoły wniosło wybitny wkład w życie społeczne i kulturalne regionu oraz kraju. Do najbardziej znanych należą: św. Andrzej Bobola, Maciej Sarbiewski poeta i kaznodzieja króla Władysława IV, dyrektor Kajetan Morykoni inicjator powołania Towarzystwa Naukowego Płockiego, błogosławiony Florentyn Koźmiński, Józef i Gustaw Zielińscy, których znakomite zbiory stały się podstawą biblioteki TNP, a także wielu uczonych i polityków w XX wieku jak Tadeusz Mazowiecki i Ignacy Mościcki.

Wielowiekową tradycję edukacyjną kontynuuje LO im. Marszałka Stanisława Małachowskiego.

W latach 60 i 70. XX wieku nastąpiła rozbudowa szkoły. Przeprowadzono remont zabytkowych budynków. Odsłonięte wówczas XIII i XIV-wieczne relikty do 2012 roku można było podziwiać w utworzonym wówczas muzeum szkolnym.

Przeprowadzone badania archeologiczne wskazują, że Kolegiata św. Michała była jedną z najwcześniejszych budowli gotyckich na terenie Polski. Tej klasy architektura wczesnogotycka występuje jedynie na Śląsku. 

Z myślą o turystach, w podziemiach kolegiaty utworzono efektownie podświetloną ścieżkę dydaktyczną, wspaniale eksponującą odkryte zabytki okresu romańskiego, gotyckiego, baroku i późniejszych. Na zewnątrz budynku, wzdłuż północnej i południowej elewacji wykonano obniżenia terenu, pozwalające na ekspozycję reliktów, m.in. romańskiego portalu wejściowego wraz ze zdobiącą go płaskorzeźbą kamiennego lwa warującego u drzwi kościoła, partii ścian przyziemia z okresu romańskiego oraz gotyckiej zakrystii.

Można także podziwiać panoramę miasta z tarasu widokowego na szczycie wieży gotyckiej.

W auli dawnej kolegiaty św. Michała (która później pełniła funkcję szkolnej kaplicy) odkryto fragmenty absydy oraz cenne polichromie o charakterze sakralnym z około 1920 roku, autorstwa Władysława Drapiewskiego, który jest również twórcą polichromii w płockiej Bazylice Katedralnej. Podczas prac renowacyjnych archeolodzy natrafili na ludzkie szczątki z pochówków z okresu od XII do XVII wieku. Na zewnątrz szkoły zbudowano ossarium, betonowy sarkofag przykryty granitową płytą i ściankami. To zbiorowy grobowiec w którym złożono szczątki około 600 zmarłych przed wiekami płocczan, ekshumowanych podczas wykopalisk.

Warto dodać, że "Małachowianka" znajduje się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego, który przebiega przez Danię, Niemcy i Polskę. 

W auli dawnej kolegiaty św. Michała (która później pełniła funkcję kaplicy szkolnej) odkryto fragmenty absydy oraz cenne polichromie o

fot. Nowy Płock.eu