Pierwsza większa grupa Żydów przybyła do Ostrowa na początku XVIII wieku z Niemiec wraz z rzemieślnikami sprowadzonymi tu przez Jana Jerzego Przebendowskiego. Gmina żydowska w Ostrowie została założona w 1724 i podlegała gminie żydowskiej w Kaliszu. Dzięki pomocy ze strony kolejnych właścicieli Ostrowa wspólnota żydowska szybko się rozwijała i w roku 1846 liczyła już 1709 osób, co stanowiło 30% z ogólnej liczby 5685 mieszkańców. Żydzi słabo asymilowali się z resztą ludności miasta (ich niemieckie pochodzenie wpłynęło na nieco lepsze relacje z Niemcami), a po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości znaczna ich część wyemigrowała do Niemiec. W dniu wybuchu II wojny światowej Żydów w Ostrowie było już tylko 66.

Ostrowscy Żydzi pierwsze nauki pobierali w stojącym niegdyś na wschód od synagogi chederze. Następnie edukacje kontynuować mogli w Królewskim Gimnazjum Męskim lub w Miejskiej Wyższej Szkole Żeńskiej, która przyjmowała również Żydów. W szkołach tych język hebrajski (przez pewien czas) był przedmiotem równoprawnym z innymi, a ostrowscy rabini tacy jak Israel Meir Freimann, Elias Plessner i Leopold Neuhaus byli jednocześnie wybitnymi przedstawicielami ówczesnej społeczności lokalnej. Po I wojnie światowej, wobec małej liczby ludności żydowskiej, posługę kapłana w Ostrowie pełnił rabin z Kępna.

Dzielnica żydowska ulokowana była po zachodniej stronie Rynku, w rejonie obecnego placu 23 stycznia potocznie nazywanego „Zielonym Rynkiem”. Najprawdopodobniej teren placu dzisiaj trójkątny w rzucie, w pierwotnym założeniu miał być prostokątny oraz miał stanowić opozycyjny rynek, co ostatecznie nie udało się zrealizować. Mimo to od początku swojego założenia stawiano na nim i wokół niego najważniejsze budynki gminy, takie jak: Starą drewnianą synagogę następnie do 1780 r. istniał tu niewielki cmentarz. W północnej części założenia stała mała rzeźnia rytualna. W 1841 wybudowano szkołę elementarną dla młodych Żydów (wyburzona w latach 80 XX w.), a w 1860 zaraz obok niej nową tym razem murowaną synagogę. Na Południe od nowego przybytku znajdowała się mykwa (obiekt zachowany) oraz dom rabina (znajdował się obok południowo-zachodniego wejścia do bożnicy).


Okazały budynek utrzymany jest w stylu mauretańskim, zwanym też pseudomauretańskim, powstałym na bazie zasadniczo muzułmańskiego stylu ukształtowanego w Afryce Północnej i Hiszpanii. Wybór takiego stylu miał na celu podkreślenie orientalnego pochodzenia społeczności żydowskiej. Obecne są też naleciałości architektury typowo dziewiętnastowiecznej (neorenesansowej) i stylu bizantyjskiego. Swoją dekoracyjną koncepcją nawiązuje do wielkich synagog w Berlinie i Budapeszcie. Budynek jest szeroki, masywny, z dwiema wieżami położonymi w narożnikach dłuższego boku od strony północnej.

Fasada (elewacja północna), dzieli się na dwie części: wieże oraz (znajdujący się między nimi) 5 osiowy korpus. Przyziemie z portalami i biforiami, tworzy schemat ABBABBA (A-portal, B-przeźrocza). Portal wschodni i zachodni dla kobiet i dzieci, portal główny dla mężczyzn. Całość swoimi podziałami prawdopodobnie nawiązuje do menory (7 przęseł, kruchta jako środkowe ramie od którego zapalano inne świeczki). Fasada bogato zdobiona. Kolorystyka elewacji niegdyś brudno żółta (ugier), obecnie szara z licznymi ubytkami.

Pierwsza kondygnacja: Na środku przyziemia korpusu (4 oś), niewielka kruchta (przykryta dachem płaskim) z głównym portalem. Portal bogato dekorowany z nadświetlem, flankowany półkolumnami o gładkich trzonach. Kapitele izraelskie z nasadnikiem zdobionym palmetą. Portal zamknięty łukiem pełnym z archiwoltą zdobioną geometrycznie (trójkątami). Motyw ten odtworzony z bocznych portali w głównym nie przetrwał. Pachy łuku wypełnione sztukaterią w kształcie palmety z wolutami. Motyw ten również znamy z fragmentów portali bocznych. Tynk kruchty dzielą linie horyzontalne i wertykalne, tworząc jak by ramy. Narożniki kruchty widocznie wysunięte.

Przeźrocza sąsiednich osi (2, 3, 5, 6) stanowią biforia, ze spadziście skierowanymi na zewnątrz parapetami. Biforia te mają całkowicie zniszczoną stolarką (obecnie zabite drewnianymi płytami). Do około jednego metra nad ziemiom widoczny cokół. Tynk zdobiony boniowaniem płaskim z łukowatymi żłobieniami podkreślającymi każde z okien. Przyziemie od 2 kondygnacji oddziela fryz ciągły z motywem pionowych żłobień. Fryz oplata kruchtę oraz ryzality (wieże), ponad nim kroksztyn wspierający gzyms kordonowy.

Druga kondygnacja: Ta cześć fasady jest nie organiczna ponieważ okna mają wysokość 2 kondygnacji galerii wewnętrznych, a niewielkie otwory okienne we fryzie znajdują się już na poddaszu.

W tej kondygnacji widzimy pięć dużych, pionowych okien (w osiach 2, 3, 4, 5, 6). Otwory okienne zwieńczone łukiem pełnym, zdobionym dość szeroką archiwoltą (zdobienia archiwolty analogiczne), opierającą się jakby na boniowaniu. Na szczycie archiwolty ozdoba jakby akroterion, wyraźnie odstający od lica ściany. Stolarka drewniana uszkodzona, ale zachowana. Wnętrze okiennic zdobione drewnianymi maswerkami z długimi poprzecinanymi przez ślemię lancetami. Oszklenie niegdyś kolorowe. Od wewnątrz zabite drewnianymi płytami. Tynk jak wyżej wspomniano boniowany płasko. Elewacja zwieńczona szerokim kimationem z geometrycznymi zdobieniami w kształcie 8 ramiennej gwiazdy. Wyżej z bardzo wydatnym pełno łukowym fryzem arkadowym w którym co 5 przęsło stanowi niewielkie okno (przypomina to machikuły). Całość kończy gzyms koronujący. Zadaszenie obiektu proste dwuspadowe pokryte papą.

Wieże: Flankujące fasadę wieżyczki: w rzucie poziomym mają kształt kwadratu. Są one lekko wysunięte od lica obiektu (ryzality). Posiadają 5 kondygnacji. W przyziemiu portale wysunięte przykryte niewielkimi jedno spadowym dachami. Rozwiązania zdobnicze w tych portalach są identyczny z portalem głównym. W drugiej i trzeciej kondygnacji biforia. Na trzeciej kondygnacji wieżyczki zachodniej w prawym oknie, zachowana ażurowa stolarka drewniana wypełniająca całe przeźrocze. Czwarta kondygnacja, triforia. Piąta kondygnacja przechodzi na rzut 8 konta. Jest to bęben z okrągłymi oknami. Okna umieszczono w kwadratowej murowanej ramce na wszystkich 8 ściankach. Hełm, kopułę od bębna oddziela kimation z fryzem analogiczny do korpusu. Hełmy cebulowe ośmiospadowe z szarymi pół okrągłymi dachówkami (ułożone na wzór rybiej łuski). Całość zwieńczona jest iglicą wyrastającą z kuli.

Elewacje wschodnia i południowa posiadają skromne zdobienia, zachodnia jest do połowy zabudowana.

Wnętrze
Wnętrze zajmuje jednoprzestrzenna sala główna, otoczona z 3 stron drewnianymi 2-kondygnacyjnymi galeriami, północne i południowe galerie zwieńczone łukami podkowiastymi o koronkowych licach, zachodnia w przyziemiu podzielona 3 otworami zamkniętymi łukiem, a na drugiej kondygnacji zwieńczona prosto. Galerie pełniły role babińca. Ściana wschodnia kryjąca niegdyś arkę, zamknięta jest dużym murowanym łukiem pełnym z ozdobną bordiurą. Na tej ścianie zachowała się również rozeta, obramowana błękitno-złotymi promieniami i pierścieniami. Po bogato zdobionej arce (Aron ha-kodesz) o wysokości niemal całego pomieszczenia, ujętej 2 wieżami pozostały jedynie ślady. Na jedynym z filarów w przyziemiu zachowały się narodowosocjalistyczne pieczęcie z orłem trzymającym swastykę, a pod nim litery H.U. Całość ruchomego wyposażenia między innymi 3 mosiężne żyrandole oraz arka, po wojnie została wywieziona przez komunistów. Wnętrze oświetlają 10 dużych okien zasłoniętych przez galerie i jeden okulus od strony arki. Okna niegdyś wypełniały kolorowe witraże. Na ścianach zachowały się resztki dekoracji malarskiej przedstawiające motywy geometryczne oraz roślinne. Pod zachodnią galerią na ścianie wymalowano pas z motywem meandra. Na balkony wchodzono przez 3 klatki schodowe, od południowego i północnego wschodu oraz od północnego zachodu. Przy czym klatka południowo-wschodnia prowadziła na same poddasze. Cała sala przykryta jest drewnianym stropem.






Opis skopiowano z wikipedi.
fot. I trzcina, CC BY-SA 3.0 PL , via Wikimedia Commons