W miejscu obecnej bazyliki początkowo znajdowała się prawosławna cerkiew pod tym samym wezwaniem, ufundowana przez króla Rusi Daniela Romanowicza około 1260 roku. Po tym, gdy, jak prawosławny biskup chełmski Dionizy Zbirujski podpisał w 1596 roku akt Unii Brzeskiej, przechodząc na katolicyzm obrządku wschodniego wraz z całą diecezją, świątynia stała się katedrą unicką. W latach 1638-1640 została przebudowana podczas odbudowy po zniszczeniach wywołanych przez pożar.

W 1711 roku biskup Józef Lewicki wyremontował budowlę oraz dobudował nawę poprzeczną. Jednak prace te wykonane zostały niedbale i niedługo potem budynek groził zawaleniem. W związku z tym biskup Felicjan Wołodkowicz zlecił rozbiórkę świątyni oraz budowę nowej, większej. Pierwotną cerkiew ostatecznie rozebrano w 1735 roku. Nową świątynię ukończono w 1756 roku. Katedra została wzniesiona według projektu Pawła Fontany. Nadano jej styl zachodnioeuropejskiego baroku, upodabniając do świątyń rzymskokatolickich. Wystrojem wnętrz zajął się lwowski artysta Michał Filewicz. Wnętrze zostało pozbawione cech cerkwi obrządku greckiego, powstał ołtarz główny, pięć ołtarzy bocznych, konfesjonały i chór muzyczny.

W 1802 roku świątynia została strawiona przez pożar. W 1809 roku i w latach 1827-1839 została odbudowana, nadając zewnętrznym elewacjom formy neoklasyczne. Fundusze pochodziły ze skarbu Królestwa Polskiego.


Po kasacie unii w 1875 roku świątynię zamieniono na sobór prawosławny i przebudowano w latach 1874-1878 w stylu bizantyjsko-rosyjskim. Wieże zwieńczono cebulastymi hełmami a szczytom nadano styl mauretańskich łuków. Wówczas powstał także czterokolumnowy portyk przez wejściem głównym, który przetrwał do dziś.

W latach 1915-1918 w świątyni funkcjonował skład broni i amunicji, utworzony przez wojska austriackie.

W maju 1919 roku świątynia została przejęta przez Kościół rzymskokatolicki. Następnie katedrę przejęli jezuici i stworzyli tu kościół zakonny.

W 1935 roku świątynia trafiła do księży diecezjalnych. Erygowano wówczas nową parafię. W 1938 roku zakończono gruntowną renowację budynku, którą kierowali J. Siennicki i Konrad Szretter. Pozostawili oni neoklasyczny portyk, lecz na wierzchu zamiast tympanonu powstał otoczony balustradą taras. Dodali także motywy zaczerpnięte z kościołów łączonych z Tomaszem Rezlerem.

W maju 1840 roku katedra została przekazania przez niemieckie władze okupacyjne prawosławnym Ukraińcom, co miało związek z kampanią ukrainizacji ziemi chełmskiej. 24 sierpnia 1944 roku katedrę ponownie przekazano katolikom i przywrócono funkcję rzymskokatolickiego kościoła parafialnego.

W 1988 papież Jan Paweł II nadał świątyni tytuł bazyliki mniejszej.

Bazylika została wzniesiona na planie krzyża łacińskiego. Posiada trzy nawy, transept i dwie wieże zdobione narożnymi kolumnami i przykryte hełmami. Krzyże z półksiężycami wieńczące hełmy wież umiejscowione zostały na berłach z kulami. Świątynia posiada trzy wejścia z portalami przykrytymi naczółkami.

Pod transeptem i prezbiterium znajdują się krypty grobowe greckokatolickich biskupów chełmskich.

W głównym ołtarzu znajduje się replika cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej z 1938 roku, którego oryginał znajduje się w Muzeum Ikony wołyńskiej w Łucku.

Znajduje się tu także antepedium późnobarokowe z lat 1720-1750 z srebrnej blachy ze sceną hołdu składanego Matce Boskiej Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem w 1651 roku przez króla Jana Kazimierza o dwa obrazy z końca XVIII stulecia - Świętej Onufry" i "Ukrzyżowanie.
Bazylika jest siedzibą Chełmskiej Kapituły Kolegiackiej.




fot. Gorofil, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons