Pomnik i mogiła, zawierająca szczątki 22 bezimiennych żołnierzy bolszewickich poległych w 1920 czasie bitwy warszawskiej, znajdują się na tzw. Polakowej Górce w miejscowości Ossów, na pograniczu gmin Wołomin i Zielonka, między rzeką Długą a stawami. Mogiła ma kształt porośniętego trawą prostokąta o wymiarach 6 na 12 metrów; pośrodku znajduje się stylizowany obelisk w kształcie krzyża prawosławnego, wykonany z nierdzewnej stali kwasoodpornej, o wysokości blisko 3 m. Całość uzupełnia granitowa dwujęzyczna tablica w językach polskim i rosyjskim, umieszczona w przedniej części mogiły, opatrzona napisem: „Tu spoczywa 22 żołnierzy 235 i 236 Pułku Strzelców 79 Brygady Armii Czerwonej, którzy idąc na Warszawę, polegli w boju pod Ossowem 14 i 15 sierpnia 1920 r.”.

Pierwotnie w skład założenia architektoniczno-rzeźbiarskiego zaprojektowanego przez Marka Moderaua wchodziły także 22 wydłużone stalowe elementy symbolizujące bagnety, nachylone względem powierzchni ziemi, umieszczone w równych odstępach za krzyżem prawosławnym, na dłuższym boku prostokąta. W trakcie prac budowlanych elementy te ustawiono w miejscach przewidzianych w projekcie autora, lecz w październiku 2010, przed odsłonięciem pomnika w dniu 2 listopada 2010, zostały one usunięte jako element budzący największe kontrowersje; zastąpiono je 22 miejscami na znicze. Zmieniono również treść napisu nagrobnego, do którego dodano wyrazy „idąc na Warszawę”, nieobecne w pierwotnej wersji napisu przygotowanej przed 15 sierpnia 2010. Początkowo na tablicy nagrobnej znajdował się błąd literowy (w rosyjskiej wersji napisu nazwę miejscowości zapisano jako „Ołssów”, ros. Олссув); przed odsłonięciem pomnika tablica została zmieniona.

Pomnik i mogiła znajdują się administracyjnie na terenie gminy Zielonka, w odległości ok. 50 m od rzeki Długa, stanowiącej granicę gminy Wołomin, jednak ze względu na historyczne związki z Ossowem i lokalizację na obszarze parku kulturowego „Ossów – Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 roku”, utworzonego w kwietniu 2009, są zwyczajowo określane jako położone w Ossowie.


Przed 2007 Polakowa Górka, nieopodal ul. Matarewicza, tuż za rzeką Długą, była obszarem zaniedbanym i mało znanym nawet dla mieszkańców powiatu wołomińskiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego znajdowała się tam wyraźna piaszczysta górka; w 2000 wysunięto przypuszczenie, iż w przeszłości mógł się znajdować w tym miejscu kurhan tatarski lub mongolski, wtórnie wykorzystany jako zbiorowa mogiła żołnierzy bolszewickich poległych w bitwie warszawskiej. Poszukiwania zbiorowego grobu żołnierskiego na terenie Polakowej Górki rozpoczęto w kwietniu 2007 w ramach prac nad utworzeniem parku kulturowego „Ossów – Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 roku”; o istnieniu mogiły świadczyły przekazy ustne i szczątki wypalonych zniczy. We wrześniu 2007 na Polakowej Górce rozpoczęto badania archeologiczne, które potwierdziły teorię, że jest to zbiorowy grób żołnierzy bolszewickich poległych w 1920 w bitwie pod Ossowem. W procesie badań archeologicznych odnaleziono metalowe elementy bolszewickich mundurów.

13 lutego 2008 burmistrzowie Wołomina, Zielonki, Kobyłki i Radzymina spotkali się z marszałkiem Sejmu Bronisławem Komorowskim, patronem parku kulturowego powstającego w Ossowie. Wsparł on ideę godnego pochowania poległych żołnierzy Armii Czerwonej i planował podjęcie starań, by Polakową Górkę odwiedził w sierpniu 2008 roku Boris Gryzłow, przewodniczący rosyjskiej Dumy Państwowej. W maju 2008 przeprowadzono badania sondażowe, które doprowadziły do odnalezienia mogiły; uczestniczyli w nich archeolodzy z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. Badania przy użyciu georadaru wykazały, że grunt na terenie Polakowej Górki był wielokrotnie przekopywany. W trakcie prac archeologicznych prowadzonych na Polakowej Górce w dniach 8–12 września 2008 odkryto dwie zbiorowe mogiły, a w nich szczątki 22 żołnierzy, fragmenty angielskiego munduru mogącego pochodzić z magazynów w Murmańsku lub Archangielsku, buty wzmocnione brzozową korą, naboje do karabinu Mosin i drobne przedmioty, jak znaczek czerwonej gwiazdy z umieszczonymi w środku młotem i sierpem i niewielki krzyżyk prawosławny (według niektórych źródeł kobiecy).

W ocenie historyków wojskowości znaleziska te na 99% dowiodły, że w mogile pochowano żołnierzy bolszewickich, choć nie można było do końca wykluczyć, że jeden ze zmarłych, ubrany w angielską kurtkę wojskową, to zabłąkany brytyjski obserwator. Przyjęto, że zmarli to prawdopodobnie żołnierze 235 i 236 Pułku Strzelców bolszewickiej 79 Brygady Strzelców, dowodzonej przez Grigorija Dawidowicza Chachanjana (1895–1939), wchodzącej w skład 27 Omskiej Dywizji Strzelców pod dowództwem Witowta Putny. Wykonano pełną dokumentację archeologiczną i antropologiczną, pobrano próbki DNA, a po zakończeniu badań szczątki ludzkie umieszczono w kartonowych pudłach i pochowano w mogile na Polakowej Górce; na miejsce zaproszono duchownego prawosławnego z parafii wołomińskiej. Mogiła została wpisana do ewidencji grobów i cmentarzy wojennych prowadzonej przez wojewodę mazowieckiego. W 2008 powstał projekt budowy pomnika; pierwotnie planowano, że powstanie on w 2009. Ideę budowy pomnika na Polakowej Górce poparł marszałek Sejmu Bronisław Komorowski, który interesował się wykopaliskami i rozmawiał na ten temat z ambasadorem Federacji Rosyjskiej w Polsce (w owym czasie był nim Władimir Grinin); deklarował, że na odsłonięcie pomnika chciałby zaprosić przewodniczącego rosyjskiej Dumy Państwowej. Prace archeologiczne w Ossowie trwały w latach 2008–2009; podsumowaniem badań mogiły bolszewickiej była wystawa pt. „Zabytkom na odsiecz, Ossów od legendy do wiedzy”, zorganizowana w dniach 11–20 września 2009 w Pawilonie Panoramy Bitwy Warszawskiej 1920 w Ossowie w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa, pod honorowym patronatem m.in. Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i marszałka województwa mazowieckiego.


Sprawa pomnika w Ossowie wywołała zainteresowanie mediów rosyjskich, białoruskich, ukraińskich i litewskich. Po odwołaniu uroczystości odsłonięcia w dniu 15 sierpnia 2010 rosyjski dziennik „Wriemia Nowostiej” napisał, że odsłonięcie pomnika poległych czerwonoarmistów miało być symbolem polsko-rosyjskiego pojednania, lecz nie doszło ono do skutku; gazeta poinformowała, że początkowo planowano, iż na otwarcie przyjedzie prezydent RP Bronisław Komorowski który 15 sierpnia 2010 symboliczne przejął zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP. Sprawą odsłonięcia pomnika nagrobnego na Polakowej Górce zainteresowało się polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego; zwróciło się ono do Andrzeja Krzysztofa Kunerta z prośbą o przybliżenie okoliczności i przyczyn wydarzeń w Ossowie.

W sierpniu 2010 na temat pomnika nagrobnego w Ossowie wypowiedziało się kilku znanych historyków. Antoni Dudek z Uniwersytetu Jagiellońskiego stwierdził, że nie widzi nic złego, aby upamiętnić obeliskiem nie tylko poległych w Polsce żołnierzy Armii Czerwonej, ale i Wehrmachtu. Jan Żaryn z Instytutu Pamięci Narodowej zwrócił uwagę na niebezpieczeństwo relatywizacji wydarzeń historycznych, co może doprowadzić do sytuacji, że za kilkadziesiąt lat nikt już nie będzie wiedział, kto walczył w słusznej sprawie, a kto był agresorem. Andrzej Nowak z Uniwersytetu Jagiellońskiego zauważył, że umieszczenie krzyża prawosławnego na mogile żołnierzy bolszewickich, walczących w imię komunizmu, wpisuje się w politykę historyczną Rosji Władimira Putina, dokonującej syntezy imperialnych dążeń ZSRR z okresu stalinizmu z dziedzictwem Rosji carskiej, opartej na prawosławiu; wskazywał on, że umieszczenie na mogile krzyża prawosławnego sprawiło, iż szczątki czerwonoarmistów zostały utożsamione z Rosją, choć armia bolszewicka nie była rosyjską armią narodową, a w jej szeregach – oprócz Rosjan – walczyli ludzie wychowani w kręgu różnych religii: również Żydzi, Polacy, Łotysze, Buriaci, Kałmucy, muzułmanie, buddyści. Andrzej Krzysztof Kunert stwierdził, że jest nadużyciem przyjmowanie, iż w 1920 Armia Czerwona była całkowicie sekularyzowana; poinformował, że krzyż został umieszczony na mogile, gdyż uznano go za najlepszy, najuczciwszy symbol. Decyzji o wzniesieniu pomnika bronił Tomasz Nałęcz, doradca prezydenta RP ds. historii i dziedzictwa narodowego; stwierdził on, że nie jest to upamiętnienie Armii Czerwonej, tylko wyraz szacunku dla zmarłych; zwrócił uwagę na walory estetyczne pomnika, uznając go za bardzo ładny. W listopadzie 2010 Józef Szaniawski z Wyższej Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Amerykanistyki w Warszawie uznał sprawę pomnika w Ossowie za rodzaj testu politycznego ze strony Rosji, sprawdzającego odporność Polaków.

Uroczystość odsłonięcia pomnika i mogiły odbyła się w dniu 2 listopada 2010; uczestniczyli w niej m.in. Tomasz Nałęcz z Kancelarii Prezydenta RP i Andrzej Krzysztof Kunert. Uroczystość miała skromną oprawę; rozpoczęła się od oddania hołdu, wraz z asystą wojskową, polskim żołnierzom poległym pod Ossowem. Mogiła została poświęcona przez dwóch duchownych – przedstawiciela katolickiego Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego i Prawosławnego Ordynariusza Wojska Polskiego biskupa Jerzego (Pańkowskiego). Nie wygłaszano przemówień; nie było przedstawicieli Ambasady Federacji Rosyjskiej w Polsce ani asysty wojskowej przed pomnikiem na mogile żołnierzy bolszewickich. Uroczystość pikietowała z transparentami grupa protestujących, lecz nie doszło do żadnych incydentów.

27 sierpnia 2010 Porozumienie Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych w Krakowie zwróciło się do premiera Donalda Tuska z apelem o udzielenie dymisji sekretarzowi Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Andrzejowi Krzysztofowi Kunertowi w związku z – jak to sformułowano w piśmie do premiera – „wykazaną przez niego ignorancją i złą wolą w sprawie pomnika czerwonoarmistów w Ossowie, a następnie za uzasadnianie tej decyzji kłamstwami”. 1 października 2010 Prokuratura Rejonowa w Wołominie wszczęła śledztwo związane z nieprawidłowościami zaistniałymi w trakcie przygotowań do odsłonięcia pomnika (m.in. naruszenie procedur prawa budowlanego i naruszenie dyscypliny finansów publicznych przez funkcjonariuszy publicznych). W listopadzie 2010 sposób przygotowania i przeprowadzenia projektu urządzenia cmentarza wojennego żołnierzy Armii Czerwonej w Ossowie stał się jedną z podstaw wniosku Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Krakowie do ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego o pilne odwołanie Andrzeja Krzysztofa Kunerta ze stanowiska sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa; jako inne powody tego wniosku podano odmowę wsparcia projektu budowy mauzoleum na zbiorowej mogile powstańców listopadowych w Kopnej Górze koło Białegostoku oraz fakt nieumieszczenia na pomniku ofiar katastrofy smoleńskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie symboli religijnych i państwowych (krzyż, godło państwowe); kontrowersje wokół tych miejsc pamięci zbiegły się w czasie z protestami związanymi z mogiłą żołnierzy bolszewickich w Ossowie.

Mogiłę żołnierzy bolszewickich wymieniono w lokalnym przewodniku po Ossowie, umieszczonym na nieoficjalnej stronie internetowej powyższej miejscowości, jako jedną z atrakcji turystycznych miejscowości z zaznaczeniem, że jest to obiekt mogący budzić kontrowersje.






Opis skopiowano z wikipedi.
fot. Damian Kisielewski, CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons