Pierwotnie stała w tym miejscu wzmiankowana w 1510 roku kaplica pod wezwaniem św. Krzyża.

W 1525 roku stanął tu kościółek - filia kolegiaty św. Jana, ufundowany przez Martę Möller, wdowę po warszawskim rajcy Serafinie Möllerze, przebudowany w 1615 roku.

1 grudnia 1653 roku kościół i parafia przekazane zostały Zgromadzeniu Księży Misjonarzy. Od tego czasu, kościół stał się centralnym domem Zgromadzenia Misji w Polsce.

Potop Szwedzki przyniósł tak duże zniszczenia, że zdecydowano o budowie nowej świątyni. Nowy kościół w stylu barokowym wzniesiono w latach 1679 - 1696. Kościół powstał według projektu nadwornego architekta królewskiego - Włocha Józefa Bellottiego.

Wieże nakryte późnobarokowymi hełmami (1725-1737) są autorstwa Józefa Fontany. Fasadę (1756) zaprojektował jego syn - Jakub.

Za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego kościół Świętego Krzyża był równą kolegiacie Św. Jana stołeczną świątynią, ze względu na odbywające się w niej uroczystości państwowe takie jak nadawanie Orderu Świętego Stanisława czy uroczyste posiedzenie Sejmu Czteroletniego w pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Po jego zakończeniu, uczestnicy w pochodzie przeszli Nowym Światem i Alejami Ujazdowskimi na teren obecnego Ogrodu Botanicznego, gdzie wmurowano kamień węgielny pod budowę świątyni Opatrzności Bożej.

W 1814 roku w świątyni złożono przywiezione z Lipska zwłoki Józefa Poniatowskiego, które 3 lata później przywieziono do Krakowa i pochowano na Wawelu.

Już w pierwszych dniach II Wojny Światowej świątynia została uszkodzona. Podczas Powstania Warszawskiego kościół stanowił umocniony ośrodek oporu Niemców. 23 sierpnia 1944 roku kościół został zdobyty przez Powstańców. 6 września Niemcy wprowadzili do świątyni dwa Goliaty wypełnione materiałami wybuchowymi. Zdetonowane pojazdy rozbiły fasadę kościoła, zniszczył sklepienie nad dolnym kościołem Wielki Ołtarz i ołtarze św. Rocha i św. Wincentego. Zniszczenia oszacowano na 45%. Niemal od razu po zakończeniu wojny przystąpiono do odbudowy świątyni. Trwała ona do 1953 roku.

W 2002 roku papież Jan Paweł II podniósł Kościół Świętego Krzyża do godności bazyliki mniejszej.


W 1858 roku przed kościołem stanęła figura Chrystusa dźwigającego krzyż, odlana w cemencie. Po latach na figurze pojawiły się pęknięcia Rozpoczęto wówczas zbiórkę datków na odlew figury w brązie. W 1887 roku wandal uszkodził figurę, odrywając Chrystusowi rękę. Przyśpieszyło to decyzję o wykonaniu odlewu z brązu, który w 1888 roku wykonał w Rzymie Pius Weloński. 2 listopada pomnik ustawiono na granitowym cokole, ze złoconym napisem "Sursum Corda" (w górę serca).

We wrześniu 1944 roku wskutek detonacji Goliatów upadła na bruk ulicy i leżała z ręką uniesioną ku górze, wskazując na napis na cokole. 22 października Niemcy wywieźli ją z Warszawy w celu przetopienia, jednak wraz z pomnikiem Mikołaja Kopernika porzucili ją w rowie w Hajdukach Nyskich, gdzie rozpoznali ją polscy żołnierze. Oba pomniki przewieziono do Warszawy i poddano renowacji. Posąg Chrystusa ponownie stanął przed Kościołem 19 lipca 1945 roku. Losy figury zostały przypomniane przez Jana Pawła II podczas jego pierwszej papieskiej pielgrzymki do ojczyzny, w czasie słynnej homilii na placu Zwycięstwa 2 czerwca 1979 roku. Papież wówczas mówił: "Nie sposób zrozumieć dziejów narodu polskiego — tej wielkiej tysiącletniej wspólnoty, która tak głęboko stanowi o mnie, o każdym z nas — bez Chrystusa. Jeślibyśmy odrzucili ten klucz dla zrozumienia naszego narodu, narazilibyśmy się na zasadnicze nieporozumienie. Nie rozumielibyśmy samych siebie. Nie sposób zrozumieć tego narodu, który miał przeszłość tak wspaniałą, ale zarazem tak straszliwie trudną — bez Chrystusa. Nie sposób zrozumieć tego miasta, Warszawy, stolicy Polski, która w roku 1944 zdecydowała się na nierówną walkę z najeźdźcą, na walkę, w której została opuszczona przez sprzymierzone potęgi, na walkę, w której legła pod własnymi gruzami, jeśli się nie pamięta, że pod tymi samymi gruzami legł również Chrystus-Zbawiciel ze swoim krzyżem sprzed kościoła na Krakowskim Przedmieściu".

We wnętrzu kościoła znajdują się następujące ołtarze i kaplice:
1. Prawa nawa
- kaplica Matki Bożej Katyńskiej,
- ołtarz Najświętszego Sakramentu - Ołtarz Ojczyzny, zniszczony w powstaniu warszawskim, zrekonstruowany jako ostatni w XXI wieku. Jan Paweł II wynosząc rangę kościoła do bazyliki mniejszej wyraził wolę, aby ze względu na wyjątkowe znaczenie kościoła Świętego Krzyża dla Warszawy i całej Polski, był on nazwany Ołtarzem Ojczyzny,
- ołtarz św. Wincentego à Paulo z lat 30. XVIII wieku, całkowicie zniszczony podczas wojny, zrekonstruowany. W ołtarzu znajduje się obraz z około 1730 roku "Kazanie św. Wincentego",
- ołtarz św. Rocha, pierwotnie z I połowy XVII wieku, całkowicie zniszczony podczas wojny, zrekonstruowany,
2. Lewa nawa
- kaplica św. Jana Pawła II z 2014 roku,
- kaplica Matki Bożej Częstochowskiej, dobudowana w 1700 roku przy południowej ścianie prezbiterium, z kopią obrazu Matki Bożej,
- ołtarz św. Felicissimy - z przełomu XVII i XVIII wieku, z relikwiami świętej przekazanymi przez papieża Innocentego XII, ufundowany przez prymasa Polski Michała Stefana Radziejowskiego, którego nagrobek znajduje się obok tego ołtarza,
- łaskami słynący obraz św. Judy Tadeusza, z 1938 roku,
- ołtarz św. Józefa z lat 30. XVIII wieku,
- ołtarz św. Michała Archanioła i św. Aniołów (z barokowym obrazem Michała Archanioła w srebrnych sukienkach i figurami Rafała Archanioła i Anioła Stróża) z początku XVIII wieku,
3. Nawa środkowa
- ołtarz główny, tzw. Wielki Ołtarz, konsekrowany w 1696 roku, z obrazem (obecnie kopia) "Ukrzyżowanie", zniszczony w 1944 roku, zrekonstruowany w latach 1960-1972 z użyciem elementów oryginalnych,
- na chórze znajdują się 58-głosowe organy z XIX wieku, na których grał Stanisław Moniuszko, będący organistą w tym kościele.


W filarach świątyni wmurowane są urny z sercami Fryderyka Chopina oraz Władysława Reymonta. W kościele znajdują się także epitafia: Stanisława Wigury, Franciszka Żwirki, Juliusza Słowackiego, Władysława Sikorskiego, Adama Mickiewicza, Bolesława Prusa, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ignacego Krasickiego, Zygmunta Krasińskiego i bł. Honorata Koźmińskiego.


Założenie dolnego kościoła ma kształt odwróconej litery T i zostało ukształtowane przed 1693 rokiem. W niskim, surowym pomieszczeniu uwagę zwraca duża liczba podpór oraz masywnych filarów dzielących wnętrze nawy. Po obu stronach biegnącego pod nawą korytarza znajdują się krypty z grobowcami m.in. księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego (jego marmurowy nagrobek w kościele górnym, w kaplicy Matki Bożej), marszałka Sejmu Wielkiego Stanisława Małachowskiego oraz misjonarza księdza Gabriela Baudoina, nazywanego wielkim jałmużnikiem Warszawy.

W dalszej części kościoła dolnego, w katakumbach pochowani są m.in.: wysocy urzędnicy państwowi z czasów Sejmu Wielkiego, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (wojewoda pomorski Jerzy Detloff Flemming, wojewoda podlaski Stanisław Bernard Gozdzki, wojewoda ruski i starosta warszawski August Aleksander Czartoryski, minister Tadeusz Dembowski, starosta warszawski i minister stanu w Królestwie Polskim Walenty Faustyn Sobolewski, działacz dobroczynny Jan Tadeusz Lubomirski, Maria Anna de la Grange d'Arquien Wielopolska, działacz gospodarczy Andrzej Artur Zamoyski, księżna Maria Radziwiłłowa, siostra królowej Marii Kazimiery i żona kanclerza Jana Wielopolskiego) oraz siostry miłosierdzia i księża misjonarze (wśród nich pierwszy wizytator zgromadzenia misjonarzy, biskup poznański Michał Bartłomiej Tarło).

Od 21 września 1980 roku z kościoła transmitowana na falach Polskiego Radia jest cotygodniowa msza. Transmisja mszy w radio była jednym z postulatów stoczniowców sierpnia 1980. W podpisanym 31 sierpnia 1980 roku protokole porozumienia zawartego przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Gdańsku i Komisję Rządową znalazł się jasny zapis: "Rząd zapewni transmisję radiową niedzielnej mszy w ramach szczegółowego uzgodnienia z Episkopatem". Mszy można wysłuchać w każdą niedzielę o godzinie 9:00 w programie I Polskiego Radia.

Kilka faktów histoycznych:
- w 1683 roku Król Jan III Sobieski w kościele zawierzył Bogu siebie i Ojczyznę przed wyprawą na Wiedeń,
- 14 marca 1745 roku odbył się tu Chrzest gen. Kazimierza Pułaskiego, bohatera walk o niepodległość USA, poległego w bitwie pod Savannah w 1779 roku,
- Od 1765 roku król Stanisław August Poniatowski każdego roku w dniu swojego patrona (8 maja) nadawał w tym kościele Order św. Stanisława,
- Wieczorem 13 czerwca 1987 roku w kościele spotkał się z około 1500 przedstawicielami środowisk twórczych z całej Polski papież Jan Paweł II. Osią papieskiej homilii były słowa z Promethidiona Cypriana Kamila Norwida: "Bo piękno na to jest, by zachwycało do pracy – praca, by się zmartwychwstało".

W 1965 roku świątynia została wpisana do rejestru zabytków.






Opracowano na podstawie wikipedii.
Zdjęcia:
1. Organy - Jolanta Dyr / CC BY-SA (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)
2. Ołtarz - Beemwej / CC BY-SA 3.0 PL (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)
3. Kościół dolny w Bazylice św. Krzyża w Warszawie - Adrian Grycuk / CC BY-SA 3.0 PL (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)
4. Krypta w podziemiach bazyliki św. Krzyża w Warszawie - Adrian Grycuk / CC BY-SA 3.0 PL (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)