Jest to jedna z najstarszych świątyń Warszawy. Pierwotnie nosiła wezwanie Ścięcia św. Jana Chrzciciela, obecnie Męczeństwa św. Jana Chrzciciela.

Bazylika stanowi jedno z najważniejszych miejsc kultury i tradycji narodowej Polski. W jej murach kazania wygłaszał ksiądz Piotr Skarga, Władysław IV Waza zaprzysiągł swoje Pacta Conventa, odbywały się tu śluby, koronacje dwóch władców Polski, pogrzeby wielu osobistości oraz zaprzysiężona została Konstytucja 3 Maja. Współcześnie odbywają się tu ważne uroczystości narodowe.


Świątynia wzniesiona została przy ulicy, a nie jak w innych lokowanych w tamtym czasie polskich miastach w narożniku rynku. Wybór takiej lokalizacji tłumaczony jest jej podwójną rolą - kościoła farnego dla miasta i kaplicy dla zamku.

Pierwszą świątynią w miejscu dzisiejszego prezbiterium była wybudowana na przełomie XIII i XIV wieku drewniana kaplica zamkowa. W początkach XIV wieku kaplica stała się kościołem parafialnym miasta (parafia erygowana była w 1313 roku). Z 1321 roku pochodzi wzmianka o Gunterze, proboszczu warszawskim, a w 1338 roku na drzwiach świątyni przybito pozew przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Podczas procesu warszawskiego w 1339 roku w świątyni oraz w domu wójta na Rynku Starego Miasta zasiadał sąd.

Pod koniec XIV wieku powstała murowana świątynia z inicjatywy Janusza I Starszego. Kościół stał się także miejscem pochówków książąt mazowieckich.

Kościół farny w 1406 roku stał się kolegiatą. W 1510 roku kolegiata otrzymała nowy ołtarz (znajdujący się obecnie w Cegłowie). W 1602 roku podczas huraganu zawaliła się potężna wieża gotycka niszcząc częściowo wnętrze świątyni. Podczas odbudowy zmieniono fasadę kościoła na wczesnobarokową. Po 1611 roku świątynia otrzymała nowy ołtarz barokowy. Około 1650 roku wybudowano wysoką dzwonnicę po prawej stronie fasady. Po 1763 roku wybudowano zakrystię według projektu Jakuba Fontany. W 1798 roku, po utworzeniu godności biskupa warszawskiego, bullą Piusa VI kolegiata otrzymała tytuł katedry a w 1818 roku stała się Archikatedrą.

W latach 1837-1842 z powodu złego stanu technicznego świątyni dokonano jej gruntownej przebudowy w stylu neogotyku angielskiego według projektu Adama Idźkowskiego. Powstała m.in. nowa fasada z wieżową częścią środkową o bogatej dekoracji kamiennej. Kolejna renowacja miała miejsce w latach 1901-1903.

W czasie stanu wojennego w Królestwie Polskim, w dniu 15 października 1861 roku wojska rosyjskie dokonały pacyfikacji ludności cywilnej zgromadzonej tu dla uczczenia rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. W efekcie tego wydarzenia, następnego dnia Kościół katolicki ogłosił zamknięcie wszystkich kościołów warszawskich.

We wrześniu 1939 roku, w czasie obrony Warszawy świątynia została uszkodzona i niemal całkowicie zniszczona przez Niemców w 1944 roku. Najlepiej zachowała się kaplica Baryczków.

Archikatedrę zrekonstruowano w latach 1948-1956 wzorując się na planach pierwotnej świątyni z XIV wieku. Powojenna fasada jest nową realizacją w historii świątyni. Zbudowana została w tzw. gotyku nadwiślańskim i wzorowana była na kościele św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława we Wrocławiu i fasadzie kościoła dominikanów św. ap. Piotra i Pawła w Chełmnie.

Uroczystej konsekracji odbudowanej katedry dokonał prymas Stefan Wyszyński 9 czerwca 1960 roku. W tym samym roku kościół otrzymał tytuł bazyliki mniejszej. Od 1994 roku jest miejscem Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej „Organy Archikatedry”.

W latach 2012-2015 w katedrze przeprowadzono generalny remont podczas którego m.in. odnowiono ceglane elewacje i jego wnętrze, odrestaurowano portale, epitafia, rzeźby i organy. W podziemiach, po przebiciu przejść między niektórymi kryptami powstała specjalna trasa edukacyjna z elementami multimedialnymi.

Bazylika posiada surowe i mroczne wnętrze. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej oraz będące wotum Jana III Sobieskiego za zwycięstwo pod Wiedniem barokowe stalle z drewnianymi figurami świętych (spalonymi w czasie powstania warszawskiego, zrekonstruowanymi w latach 1963-1973) i wiszącymi nad nimi gankami dla orkiestry ozdobionymi rzeźbionymi herbami.

Na uwagę zasługują:
- Barokowa kaplica Cudownego Pana Jezusa (Baryczków) wzniesiona w latach 1708–1719 na miejscu dawnego kościelnego skarbca, dla otoczonego kultem przez mieszkańców gotyckiego krucyfiksu z naturalnymi włosami z początku XVI wieku. Według różnych źródeł został on przywieziony do Warszawy Norymbergi w 1539 roku lub z Wrocławia w 1520 roku przez Jerzego Baryczkę.
- renesansowy nagrobek dwóch ostatnich książąt mazowieckich, Stanisława i Janusza III. Płyta nagrobna z czerwonego marmuru chęcińskiego wykonana została w latach 1526–1528.
- Płyta na nagrobka braci: biskupa kujawskiego Mikołaja Wolskiego i kasztelana sandomierskiego Stanisława Wolskiego.
- Płyta z renesansowego nagrobka kanonika i proboszcza Stanisława Strzelicy (rekonstrukcja)
- epitafium sekretarza i koniuszego królewskiego Wojciecha Baryczki z 1643 roku.
- epitafium burgrabiego krakowskiego Adama Parzniewskiego z 1614 roku.
- klasycystyczny pomnik nagrobny Stanisława Małachowskiego, wykuty z białego marmuru, wykonany w Rzymie (złożony z kawałków po 1944 roku).
- barokowa kaplica Literacka z relikwiami metropolity warszawskiego Świętego Zygmunta Szczęsnego Felińskiego.
- Witraże w oknach prezbiterium ze scenami z życia św. Jana Jerozolimskiego (Chrzciciela).
- Witraże w oknach nawy południowej zawierające postacie z historii Polski.
- Witraże w oknach ściany zachodniej ze scenami z księgi Genezis i księgi Apokalipsy św. Jana.
- Witraże projektował i wykonał Wacław Taranczewski.
- pomniki, popiersia i tablice ku czci znanych Polaków m.in. fragment pomnika Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Wincentego Witosa, Zygmunta Kazanowskiego, Stefana Starzyńskiego, Jana Pawła II, Orlęta Lwowskie i żołnierzy poległych w latach 1920, 1939 i 1944.
- mauzoleum prymasa Stefana Wyszyńskiego z 1990 roku.


W katedrze pochowani zostali m.in.:
- król Stanisław August Poniatowski
- książę mazowiecki Janusz I Starszy
- książę mazowiecki Stanisław
- książę mazowiecki Janusz III
- prezydent Gabriel Narutowicz
- prezydent Ignacy Mościcki
- premier Ignacy Jan Paderewski
- kard. Stefan Wyszyński, prymas Polski
- kard. Józef Glemp, prymas Polski
- pisarz Henryk Sienkiewicz
- malarz Marcello Bacciarelli i jego żona Fryderyka

Śluby królewskie:
12 września 1637 – Władysław IV Waza i Cecylia Renata
10 marca 1646 – Władysław IV Waza i Ludwika Maria Gonzaga
30 maja 1649 – Jan Kazimierz i Ludwika Maria Gonzaga
5 lipca 1665 – Jan III Sobieski i Maria Kazimiera d’Arquien

Koronacje w katedrze:
13 września 1637 – Cecylia Renata (żona Władysława IV Wazy)
19 października 1670 – Eleonora Habsburg (żona Michała Korybuta Wiśniowieckiego)
4 października 1705 – Stanisław Leszczyński i Katarzyna Opalińska
25 listopada 1764 – Stanisław August Poniatowski

Archikatedra pięciokrotnie była odwiedzana przez papieża Jana Pawła II (1979, 1983, 1987, 1991, 1999) w czasie jego pontyfikatu oraz wielokrotnie wcześniej, gdy był biskupem i arcybiskupem.

25 maja 2006 roku wizytę w archikatedrze złożył papież Benedykt XVI. Joseph Ratzinger był też obecny w tym miejscu w 1981, podczas pogrzebu metropolity warszawskiego, prymasa Stefana Wyszyńskiego.


W południową ścianę katedry wmurowana jest pamiątka z powstania warszawskiego: fragment gąsienicy wraz z tabliczką pamiątkową z błędnym napisem „Gąsienica niemieckiego czołgu - miny „Goliat”, który podczas powstania warszawskiego w 1944 r. zburzył część murów Katedry”. W rzeczywistości znajdujący się tam fragment gąsienicy na pewno nie należał do miny Goliath, lecz raczej do cięższego pojazdu typu Borgward IV. Eksplozja jednego z takich pojazdów na pobliskiej ulicy Kilińskiego doprowadziła 13 sierpnia 1944 roku do śmierci kilkuset powstańców i cywilów.

W podziemiach, w krypcie książęcej znajduje się XIV-wieczna mensa gotycka ołtarza głównego świątyni odnaleziona podczas prac konserwatorskich.


Archikatedra została wpisana do rejestru zabytków w 1965 roku.







Opracowano na podstawie wikipedii.
Zdjęcia: Adrian Grycuk / CC BY-SA 3.0 PL (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)