Cytadela została zbudowana na rozkaz cara Mikołaja I, po upadku powstania listopadowego z zamysłem kontroli nad Warszawą, będącą ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego.

Twierdza została zaprojektowana przez generała majora Iwana Dehna, który inspirował się twierdzą Antwerpską. Prace na terenach XVI-wiecznego folwarku Fawory i XVII-wiecznego konwiktu pijarów rozpoczęto 31 maja 1832 roku. Teren miał powierzchnię 32 ha. i kształtem zbliżony był do pięcioboku, którego najdłuższy bok przylegał do skarpy wiślanej. Cytadela w czasie zaboru rosyjskiego nosiła nazwę Cytadeli Aleksandrowskiej i stanowiła umocnienie bastionowe, składające się z trzech bastionów, dwóch półbastionów z suchą fosą przestrzeliwaną we wszystkich kierunkach przez kaponiery i półkaponiery, a także umocnienia o narysie poligonalnym z dodatkową kaponierą od strony Wisły. Dnem fosy poprowadzono ceglany mur obronny ze strzelnicami (mur Carnota), który do dziś zachował się w dobrym stanie. W 1835 roku na prawym brzegu Wisły wzniesiono fort Śliwickiego, pełniący funkcję silnego przedmościa.

Do pracy zatrudniono siłę roboczą sprowadzoną z Rosji, zarówno żołnierzy jak i chłopów. Dziennie na terenie budowy pracowało około 2000 pracowników. Na potrzeby Cytadeli wyburzono 76 domów, zajęto ponad 64000 posesji oraz wysiedlono do 15000 okolicznych mieszkańców.

Uroczyste otwarcie twierdzy nastąpiło 4 maja 1834 roku. W cytadeli umieszczono Komisję Śledczą przy naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego, będącą centralnym organem śledczym przestępstw politycznych w Królestwie Polskim. Na terenie Cytadeli w latach 1834-1835 wzniesiono cerkiew św. Aleksandra Newskiego. Ostatecznie ciągle wznawiane prace modernizacyjne ukończono w 1874 roku.

W czasie pokoju stacjonowało tu 5000 żołnierzy, ale np. podczas powstania styczniowego w 1863 roku garnizon wzrósł do 16000. W 1837 roku Twierdza wyposażona była w 217 dział, w 1843 miała ich już 247 a w 1863 aż 555. W ich zasięgu znajdowało się całe miasto. Wokół Cytadeli wybudowano 104 kazamaty więzienne mogące pomieścić do 2940 ludzi.

Na jej stokach straceni zostali walczący o niepodległość Romuald Traugutt, Michał Ossowski, Stanisław Kunicki i wielu innych. Symboliczne groby zgładzonych na Cytadeli znalazły się na cmentarzu przy Bramie Straceń.


Twierdza de facto nigdy nie odegrała roli obronnej. O tym, że było to umocnienie mające pacyfikować nastroje i rozruchy w Warszawie świadczyć mogą takie fakty, jak przykrycie każdej z trzech kaponier (jedna z tych budowli zachowała się do dziś) blachą bez maskującej warstwy ziemi, brak wyposażenia twierdzy w artylerię dalekonośną oraz brak większych powierzchni do magazynowania amunicji. By częsciowo uzupełnić te mankamenty, w latach 50. i 60. Cytadelę uzupełniono o pięć wysuniętych fortów (Władimira, Aleksieja, Pawła, Gieorgija i Siergieja) oraz umocniono baterię nad brzegiem Wisły (Bateria Nadbrzeżna). Najwcześniejsze, wzniesiono pod postacią ceglanych działobitni otoczonych fosą, które istnieją do dziś. Późniejsze dzieła powstały w kształcie lunet - umocnień o dwóch czołach z otwartą szyją. Podobnymi ziemnymi umocnieniami uzupełniono istniejące działobitnie. Niektóre źródła podają, że wszystkie forty łączone były z Cytadelą tunelami. Podstawy popierające tą tezę dają istniejąca do dziś poterna prowadząca do zburzonego w okresie międzywojennym Fortu Gieorgija oraz system tuneli kontrminowych i komunikacyjnych wokół Fortu Władimira.

Po zajęciu Twierdzy w 1915 roku przez Niemców zainstalowano w działobitnia placu broni drogi ukrytej pomiędzy III i IV Bastionem dwa maszty antenowe radiostacji i aparaturę „Telefunken” o mocy 4 kW w jej kazamatach.

W listopadzie 1918 roku radiostacja została przejęta nieuszkodzona przez Polaków. Z tego miejsca 16 listopada 1918 roku nadano w świat depeszę Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego o powstaniu niepodległego Państwa Polskiego. W czasie bitwy warszawskiej 1920, w dniach 15 i 16 sierpnia radiostacja zagłuszała radiostacje sowieckie nadawanym bez przerwy przez 36 godzin tekstem Nowego Testamentu. Działała do 1925 roku jako Centralna Stacja Telegraficzna "WAR", zdemontowana w 1935 roku.

Po odrodzeniu Polski, Cytadelę przejęło Wojsko Polskie i zajmowało ją do 1939 roku.

13 października 1923 roku dokonano zamachu na Cytadelę. Nieznani do dziś sprawcy celowo lub przypadkowo wysadzili skład amunicji w Cytadeli. Zginęło 28 osób, ponad 40 zostało ciężko rannych. Jako sprawców posądzono dwóch oficerów Wojska Polskiego Antoniego Wieczorkiewicza i Walerego Bagińskiego, przebywających od sierpnia 1923 roku w areszcie pod zarzutem sympatii i działalności komunistycznej. W wyniku procesu sądowego obu skazano na karę śmierci. Wyrok wkrótce zmieniono na karę dożywocia a następnie w wyniku porozumienia z ZSRR postanowiono wymienić ich na dwóch obywateli polskich - do czego ostatecznie nie doszło, ponieważ w trakcie transportu zostali zastrzeleni przez konwojenta Józefa Muraszko.

W okresie międzywojennym, podczas rozbudowy Żoliborza rozebrano trzy z siedmiu otaczających Cytadelę starych fortów.

W 1945 roku Cytadela stała się siedzibą Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Obecnie duża część Twierdzy nadal znajduje się w posiadaniu Wojska. Mieści się tu Dowództwo Wojsk Lądowych i 3 batalion zabezpieczenia Dowództwa Wojsk Lądowych, w skład którego wchodzi Kompania Reprezentacyjna Wojsk Lądowych. Po wojnie wyburzono dwie z trzech kaponier twierdzy. W 1950 roku wokół kompleksu urządzono park im. Kniewskiego, Hibnera i Rutkowskiego - obecnie park Fosa i Stoki Cytadeli wraz z pomnikiem-mauzoleum Władysława Hibnera, Władysława Kniewskiego i Henryka Rutkowskiego.

Na terenie Cytadeli znajduje się Muzeum Katyńskie oraz Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Trwają przygotowania do utworzenia Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Historii Polski. Planowane jest także przeniesienie tutaj Centralnego Archiwum Wojskowego, Wojskowego Biura Badań Historycznych oraz Domu Żołnierza Polskiego. Muzeum ma mieć 40 000 metrów kwadratowych powierzchni wystawowej wraz z zapleczem.

Martyrologia Polaków osadzanych, więzionych i mordowanych w Twierdzy Cytadela w czasach zaboru carskiego została upamiętniona na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „CYTADELA WARSZAWSKA 1833 – 1915”.






Opracowano na podstawie wikipedii.
Zdjęcia: Adrian Grycuk / CC BY-SA 3.0 PL (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)