Po raz pierwszy inicjatywę budowy pomnika artylerzysty podjęto w stolicy polskiej artylerii w Toruniu już w 1937 roku, zamierzenia nie wyszły poza wstępne projekty i plany.

Ponownie wystąpiono z inicjatywą budowy pomnika artylerzysty w Toruniu w 1946 roku. Z propozycją taką wystąpił ówczesny komendant Centrum Wyszkolenia Artylerii gen. bryg. Artur Hulej. Powstała wtedy Komisja Inicjatywna uzgodniła z władzami miejskimi lokalizację pomnika. Wybrano miejsce u zbiegu ulic Adama Mickiewicza, Alei 700-lecia i Wałów Gen. Władysława Sikorskiego. Istniejący w tym miejscu plac postanowiono nazwać placem Artylerii. Początkiem budowy pomnika miało być położenie kamienia węgielnego.

Uroczystość położenia kamienia węgielnego odbyła się w Święto Artylerii 1 grudnia 1946 roku, na którą przybył szef Sztabu Generalnego gen. broni Władysław Korczyc wraz z Głównym Inspektorem Artylerii gen. broni Bolesławem Czarniawskim oraz przedstawiciele władz administracyjnych i politycznych Torunia. Uroczystość rozpoczęto odczytaniem specjalnego rozkazu marszałka Polski Michała Roli-Żymierskiego, następnie dano 12 salw artyleryjskich z dział ustawionych nad brzegiem Wisły. Przemówienie wygłosił gen. broni Władysław Korczyc, wskazując na rolę artylerii w II wojnie światowej, a szczególnie rolę artylerii w wyzwoleniu ziem polskich. Następnie wmurowano akt erekcyjny o treści:
"W Imię Trójcy Przenajświętszej
My, Wojsko Polskie, wespół ze społeczeństwem miasta Torunia, pragnąc cnoty i bohaterstwo naszej armii potomności przekazać, a w samej rzeczy chwałę artylerii, która najświetniejszych zwycięstw powodem była, pomnik jej fundujemy i budujemy, a co w dniu dzisiejszym uroczyście poświęcamy, którego to aktu dokonał ks. kapelan mjr [Jan] Tołpa. Działo się to, kiedy nawą Rzeczypospolitej kierował Prezydent [Bolesław] Bierut, Armią Polską dowodził Marszałek [Michał] Rola-Żymierski, Głównym Inspektorem Artylerii był gen. broni Bolesław Czarniawski, pierwszym zaś w Rządzie był Edward Osóbka-Morawski, a Komendantem Garnizonu Toruńskiego był gen. bryg. Artur Hulej, gdy Wojewodą Pomorskim był Wojciech Wojewoda, Prezesem Miejskiej Rady Narodowej Zygmunt Chojnicki, a Prezydentem Miasta Torunia Władysław Dobrowolski.
Podpisami świadków uroczystości dzisiejszej poświęcenie kamienia węgielnego pod pomnik artylerii w Toruniu stwierdzamy.
Dano w Toruniu w dniu 1 grudnia roku pańskiego MCMXLVI."

Po czym przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej odczytał uchwałę o nazwaniu placu, na którym stanie pomnik artylerii – placem Artylerii.

Po akcie erekcyjnym stanął problem wykonania pomnika. Wykonanie projektu pomnika powierzono artyście rzeźbiarzowi Tadeuszowi Markiewiczowi, słuchaczowi Wydziału Sztuk Pięknych UMK. Wykonany projekt przedstawiał 4-metrową rzeźbę granitową oficera ogniowego i amunicyjnego stojących na 8-metrowym cokole. Projekt ten został zatwierdzony przez Wydział Kultury Miejskiej Rady Narodowej.

Dopiero jednak na początku 1949 roku powstał Komitet Budowy Pomnika Artylerzysty, przewodniczącym Komitetu został J. Wardach. Zostały powołane trzy sekcje komitetu: propagandowa, finansowa i techniczno-artystyczna. Powołano także grupę ekspertów w składzie: prof. Stefan Narębski, prof. Józef Kozłowski z UMK oraz p. Mędrzewski, Dobrzalski, Stępczyński i kpt. Edmund Murawski, która miała czuwać nad artystyczną formą pomnika.

Prace weszły więc w fazę realizacji. Narastające koszty wskazywały na trudności sfinansowania tego zamierzenia, dlatego też zrezygnowano z budowy pomnika, a zebrane fundusze przekazano na budowę osiedla mieszkaniowego Kaszownik. Na planowanym miejscu na placu Artylerii już wcześniej wybudowano zastępczy element w formie dwóch luf i pocisków artyleryjskich z XVIII wieku. Do luf tych później wykonano kamienno-betonową podstawę według projektu Henryka Siwickiego. W tej formie zastępczej istnieje ta budowla dotychczas.

Myśl zbudowania Pomnika Artylerzysty wciąż nurtowała artylerzystów jak również niektórych obywateli miasta Torunia. W 1977 roku zawiązała się grupa inicjatywna na czele z komendantem WSOWRiA płk. dypl. Stanisławem Żakiem, w której skład weszli: płk inż. Zbigniew Frajndt, ppłk mgr Kazimierz Wyszyński i p. Benedykt Leszczyński. Zaczęła się kształtować koncepcja organizacyjna pracy nad pomnikiem, lokalizacji i następnie samego pomnika. Do powstałego Komitetu wchodzili przedstawiciele wojska, władz miejskich i wojewódzkich oraz zakładów pracy: Elana, Predom Metron, Ema Apator, Kuratorium i Inspektorat Oświaty. Patronat nad budową pomnika objął wiceminister obrony narodowej gen. broni Tadeusz Tuczapski.

Projekt pomnika wykonał prof. Franciszek Duszeńko z gdańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych. Wybrany projekt pomnika symbolizuje artylerię od najdawniejszych czasów. Swym poziomym rozwiązaniem, wskazuje na trud i siłę artylerzystów w walce. Płaskorzeźby prawej strony cokołu symbolizują artylerię polską w 1939 roku na lewej artylerię lat 1944–1945. W rzeźbie tej ujęte są wszystkie rodzaje dział polskich biorących udział w II wojnie światowej. Na tylnej ścianie pomnika przedstawione są sylwetki starszych dział, a głównie z okresu powstań narodowych. Całość wieńczy grupa artylerzystów z centralną postacią oficera ogniowego zastygłego w geście wydawania komendy „Ognia”. Obok niego amunicyjny i inni członkowie obsługi działa. Blok jest wysoki na 8 m i długi na 13 m. Całość pomnika przedstawia zarys działa, stąd jego wydłużony kształt. W przodzie pomnika zaprojektowano znicz w kształcie odłamka pocisku artyleryjskiego, a przy nim napis „Wieczna cześć i chwała polskim artylerzystom”.

Wkład społeczeństwa, wojska i kombatantów ukazują nadsyłane składki na budowę pomnika. Społeczne fundusze na budowę pomnika Polskich Artylerzystów wynosiły 9 649 220,15 zł, z czego na wojskowe składki i wypracowane fundusze przez żołnierzy przypada 3 458 175,90 zł oraz czyn społeczny żołnierzy 3 500 000 zł. Zakłady pracy i instytucje z całego kraju wpłaciły 2 274 306,50 zł, ZBoWiD – 147 410 zł, młodzież – 246 407,75 zł, składki nadsyłane indywidualnie – 22 920 zł.

W lecie 1979 roku ukształtowała się ostatecznie koncepcja pomnika Polskich Artylerzystów i jego lokalizacja na placu Zwycięstwa. Podjęto prace nad pokryciem placu płytami granitowymi, główne prace w tym zakresie wykonywali żołnierze pod kierownictwem specjalistów robót drogowych miasta. Projekty oświetleniowe i komunikacyjne wykonały: Zakład Energetyczny i Zakład Komunikacji Miejskiej. W czerwcu wykonano fundamenty pod pomnik. W czynie społecznym na placu Zwycięstwa brało udział 5068 osób, które przepracowały 40 408 roboczogodzin. Uczestniczyli w tym czynie żołnierze, kombatanci, jak również mieszkańcy Torunia. Ostateczny odbiór pomnika nastąpił 11 października, w przededniu jego odsłonięcia.

12 października 1980 roku odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika. Odsłonięcia dokonał gen. broni Tadeusz Tuczapski w towarzystwie dowódcy POW gen. dyw. Józefa Użyckiego, szefa Wojsk Rakietowych i Artylerii WP gen. bryg. Ryszarda Kubiczka, dowódcy garnizonu toruńskiego płk. dypl. Kazimierza Chudego oraz przedstawicieli władz miejskich i wojewódzkich. Ponadto w uroczystości wzięli udział przedstawiciele wszystkich jednostek artyleryjskich Wojska Polskiego oraz artylerzyści kombatanci, a wśród nich gen. bryg. w st. spocz. Antoni Frankowski. Na zakończenie uroczystości delegacje wojska i społeczeństwa złożyły wieńce i wiązanki kwiatów.

Z okazji odsłonięcia monumentu został wydany pamiątkowy medal.

W 1993 roku do pomnika została dołączona tablica upamiętniająca 70 lat istnienia w Toruniu Oficerskiej Szkoły Artylerii. Przed pomnikiem odbywały się co roku promocje oficerskie jej absolwentów.

Decyzja o przeniesieniu Pomnika Artylerii Polskiej - wcześniej konsultowana społecznie i za zgodą władz Garnizonu Toruń - zapadła w 2014 roku. Za nową lokalizację monumentu wybrano pl. Towarzystwa Miłośników Torunia. Powodem przeniesienia pomnika była decyzja władz Torunia i Ministerstwa Sprawiedliwości dotycząca budowy na pl. Zwycięstwa gmachu Sądu Rejonowego, która rozpoczęła się w 2018 roku.






Opis skopiowano z wikipedii.
fot. Mateuszgdynia, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons