Początki zamku związane są z powstaniem w XII wieku kasztelanii lubelskiej. Za panowania Kazimierza Sprawiedliwego, na wzgórzu wzniesiony został gród umocniony drewniano-ziemnym wałem. W II połowie XIII lub na początku XIV wieku w obrębie górnej części grodu wzniesiono wieżę obronno-rezydencjonalną, będącą pierwszym murowanym elementem zamku.

Za panowania Kazimierza Wielkiego w XIV wieku wzniesiono murowany zamek otoczony murem. Wybudowano pierwszy gotycki pałac dla króla oraz basztę żydowską. Twierdza, znajdująca się na szlaku z Krakowa do Wilna cieszyła się zainteresowaniem i opieką Jagiellonów. Tu wychowywali się synowie Kazimierza Jagiellończyka.

Około 1520 roku Zygmunt Stary rozpoczął przebudowę zamku na okazałą renesansową rezydencję królewską. Wzniesiono nową bramę z wieżą, kamienicę Grodzką, czworoboczną basztę i podwyższono pałac królewski ozdabiając go attykami.

W 1569 roku w zamku obradował sejm, na którym podpisano akt unii polsko-litewskiej – unię lubelską.

Pomiędzy 1635 a 1642 rokiem zamek wyremontowano. W 1648 roku z zamku działaniami wojennymi kierował król Jan Kazimierz. W latach 1655–1657 zamek zajmowały wojska szwedzkie, węgierskie i moskiewskie, co doprowadziło do jego ogromnych zniszczeń. Przetrwały tylko najstarsze budowle - kaplica i donżon. W 1743 roku starosta Jakub Zamoyski wzniósł nowe budynki kancelarii i archiwum, a w 1773 roku budynek dawnej bramy wjazdowej przebudowano na cele mieszkalne.

W latach 1823–1826 wzniesiono na wzgórzu nową budowlę w stylu neogotyku angielskiego, przeznaczoną na więzienie Królestwa Kongresowego. Zamek pełnił funkcję więzienia przez 128 lat. W latach 1831–1915 mieściło się tu więzienie carskie, głównie dla uczestników walk o niepodległość, m.in. powstańców styczniowych 1863 roku.

II Wojna Światowa to okres funkcjonowania niemieckiego więzienia, przez które przeszło 40 tysięcy osób, głównie uczestników ruchu oporu. Duża część więzionych zginęła w egzekucjach i obozach śmierci. Przed opuszczeniem Lublina, funkcjonariusze SS 22 lipca 1944 roku dokonali masowego mordu 300 więźniów zamku.

Po wyzwoleniu spod okupacji w sierpniu 1944 roku na zamku zorganizowano polityczne więzienie karno-śledcze, podległe władzom sowieckim, a następnie Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego. W latach 1944–1954 więziono tu około 35 tys. ludzi. Z wydanych wyroków życie straciło 333 osoby.

13 stycznia 1954 roku zlikwidowano więzienie. Obiekt wyremontowano i przeznaczono na cele kulturowe. Od 1957 roku jest siedzibą główną Muzeum Narodowego w Lublinie, założonego w 1906 roku.

fot. Sylwpak, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons