Plac Wolności jest jednym z najstarszych placów w mieście. Już w pierwszym niemieckim planie zabudowy Katowic z 1865 ówczesny Wilhelmsplatz sytuowany był na głównej osi miejskiej, wyznaczanej dziś przez ul. 3 Maja – Rynek i ul. Warszawską. Plac do dziś zachował wytyczony wtedy plan sześcioboku. W pobliżu znajdował się już wówczas zbudowany w 1860 pierwszy kościół katolicki w Katowicach, a przy torach kolejowych wielki skład drewna firmy "Bracia Goldstein". W 1875 jego właściciele wybudowali tu swą miejską siedzibę – zwaną później pałacem Goldsteinów. W 1882, budując w sąsiedztwie budynek z ogrodem, przy placu ulokował swą siedzibę przeniesiony z Królewskiej Huty Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych (niem. Oberschlesischer Berg- und Hüttenmännischer Verein).

Gdy Katowice jeszcze nie posiadały praw miejskich obok placu stanął w 1860 pierwszy na terenie Katowic kościół katolicki z muru pruskiego. Kościół wyburzono w okresie gwałtownej rozbudowy śródmieścia na przełomie XIX i XX wieku. W dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 3 funkcjonował oddział Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych oraz lokal gastronomiczny "Sala Powstańców" z salą, przeznaczoną na różne uroczystości i zebrania.

W 2000 wybudowano fontannę (wodotrysk z dominantą w formie układu tafli szklanych o powierzchni 35,6 m²). Obrzeże fontanny wykonano z jasnoszarych płyt granitowych. W 2005 w plebiscycie zorganizowanym dla mieszkańców miasta wybrano dla fontanny nazwę Akwarium. Nagrody dla zwycięzców plebiscytu wręczano obok fontanny na placu Wolności w dniu 17 września 2005.

30 września 2009 na budynku przy pl. Wolności 7 odsłonięto pamiątkowa tablicę ku czci Kurta Schwaena – wybitnego kompozytora, urodzonego w Katowicach.


Początkowo w centrum placu znajdował się odsłonięty 18 października 1898 pomnik dwóch niemieckich cesarzy (niem. Zweikaiserdenkmal): Wilhelma I i Fryderyka III. Jego autorem był Felix Görling. Zielenią na placu opiekował się założony w 1874 niemiecki Związek Upiększania Miasta (niem. Verschönerungsverein), który jednak zdobywał środki na swą działalność z dorywczych składek mieszkańców miasta. Dopiero około 1910 Magistrat ówczesnych Katowic udzielił Związkowi pierwszej subwencji na urządzenie tu regularnego skweru. 13 grudnia 1920 nad ranem członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej wysadzili pomnik cesarzy.

W 1923 po utworzeniu województwa śląskiego zbudowano tu pomnik-grób Nieznanego Powstańca Śląskiego. Odsłaniał go Wojciech Korfanty wraz z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. Tablicę na pomniku wykonał rzeźbiarz Tadeusz Błotnicki. W 1927 powstał komitet budowy nowego monumentu, zawiązany z inicjatywy Związku Powstańców Śląskich. Plany nie zostały zrealizowane ze względu na wybuch II wojny światowej. W czasach PRL-u wybudowano nowy pomnik – żołnierzy Armii Czerwonej projektu Pawła Stellera (1945), zastąpiony w latach pięćdziesiątych XX w. pomnikiem wykonanym przez rzeźbiarza Stanisława Marcinowa.

Ruch Autonomii Śląska podjął działania w celu zastąpienia pomnika żołnierzy radzieckich pomnikiem ku czci ofiar Tragedii Śląskiej. W sondzie portalu Gazeta.pl aż 67 procent internautów opowiedziało się za usunięciem pomnika. Stowarzyszenie 'Pokolenie' oraz Niezależne Zrzeszenie Studentów w latach 80 zaapelowało o zastąpienie pomnika żołnierzy Armii Czerwonej popiersiem prezydenta USA Ronalda Reagana. W związku z tym zaproponowano zmianę nazwy samego placu na Ronalda Reagana. Te plany nie weszły jednak w życie. Z końcem 2012 roku podjęto temat ponownie, proponując przeniesienie pomnika na Cmentarz Żołnierzy Armii Czerwonej w Katowicach. Ostatecznie pomnik został zdemontowany 14 maja 2014 i po renowacji w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych przeniesiony na cmentarz żołnierzy sowieckich w katowickim Parku Kościuszki.

Przy placu Wolności znajdują się następujące historyczne obiekty:
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 1); pochodząca z przełomu XIX i XX wieku, eklektyczna z elementami neoklasycyzmu; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1410/90), granice ochrony obejmują cały budynek;
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 2, róg z ul. Sokolską); wzniesiona około 1894 według projektu Luisa Dame, w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1454/91), granice ochrony obejmują cały budynek; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonowała tu agentura towarzystwa ubezpieczeniowego Alliance Assurance Co. Ltd. Londyn;
- kamienica mieszkalna (pl. Wolności 3);
- budynek dawnej fabryki słodyczy (pl. Wolności 4;
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 5); wzniesiona w 1907, w stylu neoklasycystycznym; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1411/90), granice ochrony obejmują cały budynek;
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 6); wzniesiona w 1896, w stylu eklektycznym z elementami neorenesansu i secesji; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1412/90), granice ochrony obejmują cały budynek;
narożna kamienica mieszkalna (pl. Wolności 7, róg z ul. Gliwicką);
- zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 8, róg z ul. Gliwicką); wzniesiona pod koniec XIX wieku, w stylu uproszczonego baroku; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1413/90), granice ochrony obejmują cały budynek;
- zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 9, ul. Sądowa 2-2a); wzniesiona w 1901, według projektu Ludwika Goldsteina, w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1489/92), granice ochrony obejmują cały budynek;
- willa ogrodowa (pl. Wolności 10); wzniesiona w latach 1907–1909, według projektu Ludwika Goldsteina z 1907, w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1455/91, A/637/2020), granice ochrony obejmują cały budynek wraz z najbliższym otoczeniem w ramach działek; w latach 1929–1932 willę przebudowała firma budowlana Brunona Iwańskiego; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował tu Sąd Apelacyjny i Prokuratura Sądu Apelacyjnego; obecnie mieści się tu siedziba Sądu Rejonowego;
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 10a); wzniesiona w latach 1911–1912, w stylu modernizmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1490/92), granice ochrony obejmują cały budynek;
- zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 11); wzniesiony w latach 1903–1904, według projektu podpisanego przez Georga Schalscha, w stylu secesyjnym z elementami neogotyku; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1491/92), granice ochrony obejmują cały budynek; w dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 11 swoją siedzibę miał konsulat hiszpański;
- zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 12); wzniesiony w latach 1874–1876, według projektu podpisanego przez mistrza murarskiego M. Goldsteina, w stylu modernistycznym; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1492/92; obecnie nr rej. A/1040/22), granice ochrony obejmują cały budynek; w 1900 obiekt podwyższono o jedną kondygnację;
- zabytkowy pałac Goldsteinów (pl. Wolności 12a); wzniesiony w 1872, w stylu klasycystycznym, murowany, tynkowany; wpisany do rejestru zabytków 3 grudnia 1983 (nr rej.: A/1315/83), granice ochrony obejmują całą działkę; w pałacu przed II wojną światową mieściła się Izba Przemysłowo-Handlowa, następnie bank; po roku 1952, do 1990, miało swoją siedzibę Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej oraz kino "Przyjaźń"; w latach 70. XX wieku w podziemiach pałacu istniał teatr awangardowy "12a", agenda studenckiego klubu Puls, mocnego również muzyką: śpiewali w nim Dżem, Stanisław Soyka czy Krystyna Prońko ; W 1961 roku studenci Akademii Sztuk Pięknych pod wodzą Antoniego Halora założyli Studencki Dyskusyjny klub filmowy „Kino-oko”, którego seanse odbywały się w czwartkowe wieczory w kinie Przyjaźń, aż do początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to klub przeniósł się do siedziby Muzeum Historii Katowic do pałacu Goldsteinów została przeniesiona siedziba katowickiego urzędu stanu cywilnego – właścicielem zabytku jest miasto.


Plac jest wspomniany w powieści Wilhelma Szewczyka "Ptaki ptakom", opowiadającej o pierwszych dniach września 1939 w mieście, oraz w powieści Aleksandra Baumgardtena "Spotkanie z jutrem", opowiadającej o przybyłych w 1945 do Katowic lwowiakach-repatriantach. Opis placu na wiosnę 1946:
"Pewnego dnia o świcie wracał Roman do domu z jakiejś wyjątkowo przykrej nocnej próby słuchowiska. Zamyślony przysiadł na jednej z ławek rozstawionych dokoła skweru przy Placu Wolności. Był wczesny świt. Bure katowickie niebo przeglądało się w oknach wyższych pięter kamienic otaczających plac. Roman błądził zamyślonym wzrokiem po tych piętrach, wdychając coraz głębiej cierpki zapach ziemi. I wtedy właśnie, opuszczając oczy, dostrzegł wątłą smugę seledynu, nakładającą się na szarą perspektywę ulicy 3-go Maja. Zerwał się z ławki i przetarł oczy. Smuga nie ustępowała. Grajnert spojrzał baczniej i dopiero teraz zrozumiał. Oto wątlutkie krzewy, obszywające kasztany przy skwerze pokryły się, widocznie tej nocy, ledwie dostrzegalnym tchnieniem zieleni. Roman pamiętał doskonale, że jeszcze zeszłego ranka stały bure i kostropate. A teraz...".




Opis skopiowano z wikipedii.
fot. Lestat (Jan Mehlich), CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons