Najważniejszymi zadaniami twierdzy była kontrola statków kupieckich oraz nawigacja światłem latarni. Do XIX wieku miała także znaczenie militarne. 

W jej konstrukcji widać różne style architektoniczne, techniki i materiały budowlane. Spowodowane jest to koniecznością jej odbudowy po każdym zniszczeniu. Fundamenty twierdzy opierają się na drewnianych skrzyniach wypełnionych kamieniami. Serce twierdzy stanowi cylindryczna wieża, która do 1758 roku służyła jako latarnia morska. Jest ona otoczona ceglanym wieńcem, do którego zewnętrznego obwodu przylegają domy oficerskie. Wokół wieńca wzniesiono czterobastionowy fort carre, do którego wnętrza prowadzi brama z poterną. Od północno-zachodniej strony fort carre przylega do Martwej Wisły, natomiast z pozostałych stron opasany jest przez szaniec zwany Szańcem Wschodnim. W jego skład wchodzą bastiony, z dwóch istniejących w przeszłości rawelinów przetrwał tylko jeden. Fort Carre i Szaniec Wschodni otoczone są fosami zasilanymi przez wody Martwej Wisły. 

Do 1889 roku wieża zwieńczona była późnobarokowym hełmem z 1721 roku. Po uderzeniu pioruna hełm został odbudowany w formie stożka krytego łupkiem, który przetrwał do 1945 roku. W 1945 roku pociskami artyleryjskimi została niemal całkowicie zniszczona wieża, wieniec, domki oficerskie i górne kondygnacje koszar. Ucierpiały także mury fortu carre. W 1959 roku twierdza została wpisana do rejestru zabytków i przystąpiono do prac związanych z rekonstrukcją obiektu.

Twierdza jest oddziałem Muzeum Gdańska i można ją zwiedzać w okresie od maja do września. Co roku organizowane są tu inscenizacje bitew morskich, spotkania z grupami rekonstrukcji historycznych, warsztaty dawnego rzemiosła, konferencje. Twierdza jest jednym z największych zimowisk nietoperzy w województwie. 

Twierdza Wisłoujście jest najstarszą fortyfikacją nadmorską na polskim wybrzeżu. Prawdopodobnie strażnica strzegąca portu od strony morza istniała już w XIII wieku, jednak nie znaleziono dotąd żadnych jej śladów w źródłach archeologicznych. Najstarsza znana wzmianka pochodzi z lat 1379-1382 i dotyczy krzyżackiego urzędnika zwanego "mistrzem ujścia", który pobierał cło od statków wpływających do miasta. Średniowieczna, drewniana strażnica została zniszczona przez oddziały husyckie w 1433 roku a kolejna, także drewniana nie ptrzetrwała sztormu w 1465 roku. 
Kolejne konstrukcje były już murowane. W 1482 roku powstała ceglana, cylindryczna wieża pełniąca funkcję strażnicy i latarni. Na jej szczycie znajdował sie żelazny kosz na wysięgniku w którym palono ogień sygnalizacyjny. Opodal rozpoczęto budowę falochronu chroniącego tor wodny przed zamuleniem oraz molo. Około 1517 roku w pobliżu wieży powstały umocnienia wypełnione kamieniami z otworami strzelniczymi dla artylerii. W 1562 roku w ich miejscu wzniesiono na planie koła tzw. Wieniec, czyli trójkondygnacyjną wieżę artyleryjską, otaczającą znajdującą się wewnątrz latarnię. W 1577 roku Wieniec otoczono ziemsko-drewnianymi fortyfikacjami na planie czworoboku. Konstrukcja obroniła załogę twierdzy podczas oblężenia Gdańska przez wojska króla Stefana Batorego podczas wojny w 1577 roku. 

Po oblężeniu władze Gdańska postanowiły dokonać naprawy uszkodzeń oraz rozbudować twierdzę. W 1586 roku podniesiono wysokość latarni o 11 metrów, zwieńczono ją wysokim hełmem i galeryjką dla strażników. Wokół Wieńca ukończono w 1608 roku nową budowlę - fort Carre, będący fortem na planie kwadratu z czterema bastionami noszącymi nazwy: Artyleryjski, Furta Wodna, Ostroróg i Południowo-Wschodni. W kazamatach bastionów znajdowały się stanowiska artyleryjskie, stajnie, kuźnia, piekarnia oraz magazyny. Bastiony połączono były ze sobą odcinkami wałów a całość otaczała fosa. Mury bastionów w najgrubszym miejscu miały nawet 5,5 metra grubości. Wieniec który osłaniały mury fortu został dodatkowo obudowany kamieniczkami, w których mieszkali oficerowie z rodzinami oraz komendant twierdzy. 

Z powodu rosnącego zagrożenia ze strony szwedzkiej, w latach 1624-1626 zbudowano dwa szańce typu holenderskiego. Szaniec Wschodni, który powstał na wschodnim brzegu Wisły składał się z pięciu bastionów, które od północnej strony nosiły odpowiednio nazwy: Pucki, Ostroróg, Świński Łeb, Bielnik, Wiślany. Na zachodnim brzegu Wisły powstał Szaniec Zachodni. Załoga twierdzy chroniona była przez dwie fosy wypełnione wodą z Wisły, zwodzony most oraz raweliny znajdujące się przed Szańcem Wschodnim. 

Po 1623 roku w twierdzy stacjonowała królewska flota wojenna. W dniu 28 listopada 1627 roku polskie okręty stoczyły bitwę pod Oliwą w ramach wojny ze Szwedami, w wyniku której zdobyły szwedzki okręt admiralski "Tigern". Z kolei Szwedzi w nocy z 5 na 6 lipca 1628 roku nieopodal latarni zatopili dwa polskie okręty: "Rycerz Święty Jerzy" oraz "Żółty Lew".

W latach 1651-1652 na plaży, między bastionami Świński Łeb oraz Ostroróg zbudowano rawelin, a w 1654 roku przed północną częścią Szańca Wschodniego ukończono budowę przedwału. W 1654 roku rozebrano Szaniec Zachodni a w jego miejsce wzniesiono nowy, w postaci dwóch rawelinów zabezpieczonych od strony lądu suchą fosą z palisadą. W czasie najazdu szwedzkiego twierdzę oblegały wojska Karola X Gustawa i mimo blokady Gdańska nie zdołały zdobyć miasta. 
W 1708 roku zlikwidowano wały Szańca Wschodniego. W 1709 roku latarnię zniszczył pożar. Odbudowano ją w 1721 roku podwyższając o jedną kondygnację. Szczyt zwieńczono późnobarokowym hełmem. W 1734 roku wojska rosyjskie podczas wojny o sukcesję polską oblegały twierdzę. Miasto ostatecznie podpisało kapitulację a twierdza została obsadzona carskimi żołnierzami i zwrócona dopiero w maju 1736 roku. 

Rola latarni z czasem zaczęła maleć. Zmiany u ujścia Wisły spowodowały, że zaczęła wskazywać niebezpieczne wejście do portu poprzez mielizny. Ostatecznie światło na szczycie wieży wygaszono w 1758 roku. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku twierdza straciła kontrolę nad ujściem Wisły na rzecz Królestwa Pruskiego, które zajęło tereny Nowego Portu z Szańcem Zachodnim i Westerplatte. W 1793 roku (II rozbiór Polski) twierdza jak i cały Gdańsk znalazły się w granicach Prus. 

W 1807 roku wojska Napoleona Bonaparte oblegały miasto, jednak twierdza nie została zdobyta. Przez następne sześć lat funkcjonowała w granicach Wolnego Miasta, aż do 1813 roku i kolejnego oblężenia miasta. Tym razem twierdza oblegana była przez wojska rosyjskie, lecz także nie została zdobyta. Po trwających niemal rok czasu walkach, broniący murów miasta francuski garnizon skapitulował, tym samym załoga twierdzy także została zmuszona do zakończenia działań obronnych. Zwrot twierdzy Prusom nastąpił w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego (1814-1815). 

Od lat 20. XIX wieku twierdza zaczęła pełnić rolę więzienia politycznego. Umieszczano tu m.in. powstańców. W latach 60. i 70. XIX wieku na terenie Szańca Wschodniego powstały magazyny sprzętu wojskowego oraz amunicji, a także prochownia. Przebudowa fortu uwzględniała użycie broni automatycznej. 

Nowe metody wojenne sprawiły, że ówczesne fortyfikacje zaczęły tracić swoje znaczenie i zaczęto zastępować je betonowymi bateriami artyleryjskimi, stąd podczas I wojny światowej twierdza nie odgrywała istotnej roli militarnej. W okresie międzywojennym większość szańców i obwałowań rozebrano na potrzeby rozwijającego się przemysłu, natomiast twierdza stała się bazą żeglarską i osiedlem mieszkaniowym. 

Podczas II wojny światowej Niemcy na terenie twierdzy utworzyli magazyny, koszary i szpital polowy. Twierdza została mocno zniszczona w czasie szturmu wojsk radzieckich na Gdańsk w marcu 1945 roku. Kolejne zniszczenia spowodowały skutki sztormów - szczególnie ucierpiały kamieniczki oficerskie, mury, wieża oraz koszary. 

W połowie lat 50. rozpoczęto prace rewitalizacyjne. Zrekonstruowano mury latarni do wysokości gzymsu, zbudowano żelbetonowe schody i stropy. W latach 60. odgruzowano obiekt i rozebrano część murów, grożących zawaleniem. Dachy pokryto blachą, wzmocniono strony i sklepienia nad parterem. Odbudowano także koszary i rozebrano trzecią kondygnację Wieńca, która została zniszczona jeszcze w czasie II wojny światowej. 
W 1974 roku twierdza przeszła pod opiekę Muzeum Gdańska. W drugiej połowie lat 80. dokonano remontów dachów domków oficerskich, przeprowadzenie prace związane z rekonstrukcją elementów kamieniarki okiennej oraz wyremontowano elewację. 

Na początku lat 90. rozpoczęto prace mające na celu udostępnienie twierdzy turystom, co ostatecznie nastąpiło w 1992 roku. W latach 2010-2011 przeprowadzono kolejne prace renowacyjne. W 2018 roku decyzją prezydenta Andrzeja Dudy obiekt uzyskał status pomnika historii.  

W 2020 roku rozpoczęto remont północnego muru oporowego oraz prace budowlano-konserwatorskie wraz z robotami instalacyjnymi elementów Fortu Carre tj. wieńca, wieży i domków oficerskich. 


Obiekty Twierdzy:

1. Fort Carre 
Powstał w latach 1586-1608. Jest to fort murowany w kształcie zbliżonym do kwadratu z czterema skazamatowanymi basionami znajdującymi się w narożach. Bastiony noszą nazwy: Artyleryjski, Ostroróg, Południowo-Wschodni oraz Furta Wodna. Od strony północnej i południowej połączone są chodnikami, tzw. fosbrejami, przebiegającymi wzdłuż grubych murów (średnio 5,5 metra grubości). Wejście do fortu znajduje się w części wschodniej, wewnątrz muru istnieje ukośny tunel, tzw. poterna. Na portalach umieszczono dwie daty: 1596 od strony dziedzińca i 1602 na zewnątrz. 
Zwiedzać można dwa bastiony: Furtę Wodną i Artyleryjski. W Artyleryjskim znajdował się główny skład artyleryjski, gdzie składowano proch strzelniczy, artylerię, amunicję oraz narzędzia niezbędne do jej odlewu z ołowiu. Kazamata Furty Wodnej jest największym pomieszczeniem wewnątrz fortu. W ścianie kazamaty zachowało się dawne wyjście na zewnątrz, do nieistniejącego już nabrzeża, gdzie cumować mogły mniejsze statki; od niego pochodzi nazwa bastionu. 

Wewnątrz fortu zbudowano także pomieszczenia nie mające znaczenia obronnego: kamieniczki, koszary, pomieszczenia gospodarze. Kwatery oficerskie, zrekonstruowany szereg dwukondygnacyjnych domów wygląda podobnie jak mieszczańskie kamienice. Mimo licznych przebudów, w niemal nienaruszonym stanie zachowało się lico Wieńca wraz z otworami strzelniczymi dawnej działobitni. Na terenie fortu funkcjonowały kuźnia, laboratorium prochowe (tzw. Apteka), kuchnie, piekarnie, kantyna, szpital oraz sklep kupca zaopatrujący żołnierz w żywność i drobne przedmioty. 

Bastiony Ostroróg oraz Południowo-Wschodni są niedostępne do zwiedzania. We wnętrzu bastionu Ostroróg zachowało się pomieszczenie dawnego aresztu, natomiast bastion Południowo-Wschodni jest ważnym siedliskiej nietoperzy w ramach sieci Natura 2000. 

2. Wieża latarnia

Została wzniesiona w 1482 roku i jest najstarszą budowlą twierdzy. Do 1758 roku wskazywała drogę do gdańskiego portu (zastąpiona latarnią Gdańsk Nowy Port). Początkowo składała się z dwóch kondygnacji, jednak pod koniec XVI wieku została rozbudowana o kolejne trzy. Rozpalany na jej szczycie ogień nawigacyjny powodował pożary latarni, m.in. w 1709 roku. Odbudowana w 1721 roku latarnia zyskała dodatkową kondygnację. Wieża została zniszczona podczas II wojny światowej (ocalały fragment ściany powalił sztorm w 1953 roku). W latach 60. wieżę odbudowano. Na szczycie wieży znajduje się taras widokowy z którego roztacza się widok na Gdańsk i Zatokę Gdańską. We wnętrzu wieży znajduje się ekspozycja ukazująca zmiany w twierdzy na przestrzeni wieków. 

3. Dom Komendanta

Stanowił mieszkanie komendanta twierdzy. Przyjmowano w nim także dostojnych gości takich jak król Zygmunt III Waza. Został dobudowany do Wieńca prawdopodobnie w połowie XVII wieku. Wejście do niego zdobi kamienny portal z płytą z herbem Gdańska oraz taras z kamienną balustradą. We wnętrzu zachował się oryginalny kominek z XVIII wieku z dekoracjami stiukowymi i śladami polichromii. W budynku znajduje się ekspozycja ukazująca życie codzienne mieszkańców twierdzy m.in. żołnierzy i ich rodzin, nauczyciela, sanitariusza, kapelana, rybaków i robotników. Prezentowane są broń, pociski, kule, elementy mundurów oraz ozdoby, przybory do szycia, biżuteria, okucia książek, ozdobne kielichy i naczynia kuchenne, butelki oraz zabawki.  

Poza wystawami, historię zabytku oraz dawnych mieszkańców twierdzy poznajemy poprzez licznie organizowane przez Muzeum Gdańska imprezy. Odbywają się tu prezentacje grup rekonstrukcji historycznych, dzięki którym możemy spotkać m.in. średniowiecznych rycerzy, żołnierzy z gdańskich formacji, gdańskich kaprów. Ważnym wydarzeniem jest obywająca się cyklicznie w lipcu inscenizacja bitwy z 1628 roku pod tytułem "Wisłoujście 1628". Dużą popularnością i uznaniem cieszy się także widowisko "Bitwa Morska Twierdzy Wisłoujście" podczas której walczą galeony, rozlega się huk armat, a w walkach udział biorą rekonstruktorzy z wielu krajów. Oprócz bitew organizowane są także warsztaty dawnego rzemiosła. 

fot. Jakub Strzelczyk, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons