To jedno z ważniejszych miejsc kultu maryjnego oraz najważniejsze centrum pielgrzymkowe katolików w Polsce. W Bazylice znajduje się uważany za cudowny obraz z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej, a także zbiory wielu innych dzieł sztuki (głównie sakralnej), w większości stanowiących dary wotywne wiernych. W dniu 16 września 1994 roku kompleks uznany został za pomnik historii.


Historia:
Początki klasztoru sięgają 22 czerwca 1382 roku, kiedy to do Polski sprowadzeni zostali paulini z macierzystego klasztoru św. Wawrzyńca pod Budą na Węgrzech i osadzeni mocą dekretu z 9 sierpnia tegoż roku na wzgórzu, nieopodal wsi Stara Częstochowa. Paulinom przekazano parafialny kościół pw. Najświętszej Panny Maryi Dziewicy i Rodzicielki, parafię zaś przeniesiono do filialnego kościoła św. Zygmunta w Częstochowie. Jak wynika z najnowszych badań, nieopodal drewnianego kościoła znajdowała się murowana strażnica i to w niej początkowo zamieszkało około 16 węgierskich zakonników. W dwa lata po erekcji klasztoru, książę Władysław Opolczyk powierzył paulinom pod opiekę obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem przywieziony z ziemi halickiej, zwany odtąd Obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, który wedle legendy namalował św. Łukasz Ewangelista na desce stołu w Jerozolimie. Wkrótce obraz zasłynął łaskami i cudami. W rzeczywistości obraz jest dziełem nieznanego, włoskiego artysty i został namalowany w XIV wieku. Tenże artysta wykonał także szramy na policzku Matki Boskiej, co potwierdzają szczegółowe badania przeprowadzone w XX wieku.

Realizację zespołu gotyckich zabudowań kościelno-klasztornych rozpoczęto w XV wieku. W latach 1425-1429 wzniesiono jednonawową, murowaną świątynię, która zastąpiła drewniany kościół. Ponadto do stojącej Kaplicy Matki Bożej, od zachodniej strony dostawiono czworoboczny klasztor z wewnętrznym krużgankiem.

14 kwietnia 1430 roku klasztor został splądrowany przez bandę rozbójników, którzy przy tej okazji sprofanowali i zniszczyli cudowny obraz. Obraz wówczas został wyrwany z ołtarza, rzucony na ziemię, okradziony z kosztowności i pocięty szablami. Po renowacji w Krakowie i ozdobieniu tła srebrnymi blachami powrócił do Częstochowy w 1434 roku. Wzrost ruchu pielgrzymkowego powodował konieczność trwającej do 1644 roku rozbudowy kaplicy Matki Bożej o trójnawowy korpus.

W 1655 roku, szwedzkie wojska pod dowództwem gen. Burcharda Muellera o liczebności około 4000 żołnierzy oraz artylerią w postaci 36 dział próbowały opanować klasztor i sanktuarium. Po stronie obrońców, pod dowództwem przeora o. Augustyna Kordeckiego OSPPE znajdowało się około 160 żołnierzy załogi, niespełna 100 zakonników oraz kilka osób spośród szlachty. W dniu 8 listopada 1655 roku Szwedzi zażądali poddania klasztoru, lecz po odmowie, następnego dnia wycofali się do Wielunia. Ponowne niewpuszczenie ich do jasnogórskiej świątyni rozpoczęło oblężenie, które trwało od 18 listopada 1655 do nocy z 26 na 27 grudnia. Wcześniej, w dniu 17 listopada 1655 roku prowincjał o. Teofil Bronowski OSPPE wywiózł cudowny obraz na Śląsk, aby nie narażać go na ewentualną profanację czy grabież. Obraz przechowywany był w paulińskim klasztorze w Mochowie koło Prudnika.

Na początku XVIII wieku, podczas III wojny północnej Szwedzi jeszcze trzykrotnie oblegali Jasną Górę. Szantażem i groźbami próbowali wymusić okup na zakonnikach. Początkowo próbował dokonać tego gen. Nils Carlsson Guldenstiern, który wraz z 10-tysięczną armią stał pod murami Sanktuarium od połowy do końca sierpnia 1702 roku. Okupu jednak nie udało mu się wymusić.

Z porażką oswoić musieli się także inni generałowie: Karol Gustaw Rehnsköld, który od 5 do 14 lutego 1704 roku przebywał w Częstochowie z 9-tysięczną armią oraz gen. Nils Stromberg, który w kwietniu 1705 roku za odmowę zapłacenia przez Klasztor kontrybucji zemścił się podpalając leżącą nieopodal wieś Częstochówkę. Pożar jaki wówczas wybuchł poważnie zagrażał klasztorowi, który od niechybnej katastrofy został uratowany poprzez nagłą zmianę kierunku wiatru, co zapobiegło dalszemu rozprzestrzenianiu się ognia.

Ostatni raz podczas III wojny północnej Szwedzi pojawili się pod Sanktuarium we wrześniu 1709 roku. Jednym z pułków szwedzkich dowodził płk. Wilhelm Burchard Müller von der Luhnen, syn generała Burcharda Müllera, który 54 lata wcześniej oblegał klasztor w czasie pamiętnego najazdu w 1655 roku. Szwedzi ponownie zażądali zapłacenia kontrybucji, lecz w dniu 12 września w obliczu nadciągających wojsk rosyjskich i saskich wycofali się z Częstochowy. Do 1770 roku na Jasnej Górze nie było już żadnych działań zbrojnych.

W dniu 8 września 1717 roku, decyzją papieża Klemensa XI, biskup chełmski Krzysztof Jan Szembek dokonał koronacji jasnogórskiego obrazu. W uroczystości udział brało około 200 tys. wiernych.

Ponowne trudne chwile forteca przeżyła podczas konfederacji barskiej, kiedy trzykrotnie przebywali w niej konfederaci. Ich pobyt sprowokował do ataku Rosjan, liczących na osadzenie konfederatów i bogate łupy. Jedyny szturm jaki w decydującym oblężeniu przeprowadził dysponujący 3 tysiącami żołnierzy gen. Iwan Drewicz z 8 na 9 stycznia 1771 roku, zakończył się niepowodzeniem. Kazimierz Pułaski wraz z oddziałem 1300 żołnierzy, zadając przyjacielowi dotkliwe straty zmusił ich do ucieczki.

W 1772 roku Jasna Góra ponownie stała się centralnym punktem obrony konfederatów. Toczonym wówczas w Warszawie rokowaniom między Królem a Rosjanami towarzyszyły szturmy Rosjan na Jasną Górę, którzy chcieli zdobyć ją przed zakończeniem rozmów w Warszawie. Obrony konfederatów nie przełamali, lecz na mocy podpisanej przez króla kapitulacji wkroczyli na Jasną Górę 18 sierpnia 1772 roku.

19 listopada 1806 roku forteca została zdobyta przez Polaków pod dowództwem pułkowników Dechampsa i Miaskowskiego. Dysponując zaledwie 270 żołnierzami wraz z miejscowymi chłopami, którzy pomysłowym fortelem zmusili do kapitulacji batalion wojsk pruskich liczący około 800 żołnierzy.

W 1809 roku Jasna Góra stawiła dzielny opór wojskom austriackim.

Ostatnim oblężeniem w historii fortecy było oblężenie dokonane przez gen. Fabiana Sackena w kwietniu 1813 roku. Po odcięciu Klasztoru od wody i uczynieniu wyłomu w murach dysponujący 1100 ludźmi płk Antoni Górski zmuszony był poddać Twierdzę na honorowych warunkach, po których miejscowi chłopi między 1 kwietnia a 15 lipca tegoż roku rozebrali jasnogórskie mury.

Okres pod rosyjskimi rządami to czas narastających represji wobec klasztoru: ograniczano liczbę zakonników, grabiono sanktuarium oraz zajmowano dobra ziemskie.

24 października 1909 roku miała miejsce profanacja obrazu, w czasie której dokonano kradzieży klementyńskich koron i sukienki przez nieznanych sprawców. Rok później, 22 maja 1910 roku odbyła się rekoronacja koronami, które zostały przesłane przez papieża św. Piusa X.

I wojna światowa Sanktuarium.

Dwudziestolecie międzywojenne było okresem reform w klasztorze.

W czasie II wojny światowej część pomieszczeń klasztornych okupowana była przez wojska niemieckie (od 3 września 1939 roku do 16 stycznia 1945). Ikonę w ołtarzu głównym zastąpiono kopią a oryginał został ukryty pod blatem jednego z dwóch stołów w bibliotece klasztornej. W tym czasie Jasna Góra była także schronieniem dla partyzantów i Żydów.






Zabudowa
Budowle sakralne i klasztorne powstawały w różnym okresie. Najstarsze w XV wieku: bazylika, prezbiterium kaplicy cudownego obrazu i zakrystia, a najmłodsze w XX wieku.

Budowę wałów jasnogórskich rozpoczęto z inicjatywy króla Zygmunta III Wazy około 1620 roku, który zaniepokojony zamieszkami w Rzeszy niemieckiej i niespokojnymi czasami, a także przewidując ewentualne zagrożenia dla Jasnej Góry ze strony protestantów zlecił swojemu architektowi budowę budowę fortecy na planie czworoboku z charakterystycznymi bastionami w narożach. W latach 1621-1624 wzniesiono mury wraz z bramą wjazdową. W1631 roku wybudowano wschodnią kurtynę, tzn. mur obronny wraz z dwoma bastionami. W latach 40. XVII wieku ukończono kolejne dwa bastiony (kurtynę zachodnią). U schyłku 1655 roku, w czasie potopu szwedzkiego forteca była prostokątem o wymiarach 130 ×104 m z głęboką fosą oraz usypanymi wałami ziemnymi.

Na przełomie XVII i XVIII wieku Twierdzę znacznie rozbudowano i zmodernizowano. W latach 80. XVII wzniesiono magazyn na broń i amunicję - Arsenał. Na początku XVIII wieku utworzono prochownię i odlewnię kul, a w 1709 roku zewnętrzny brzeg fosy otoczono tzw. palisadą, liczącą ponad 15.000 pali. W latach 1700-1721 nieco zmodernizowano całą fortecę, a w kolejnych latach ograniczano się jedynie do przeprowadzania bieżących remontów. W 1813 roku po klęsce Napoleona i wkroczeniu Rosjan, car Aleksander I wydał rozkaz o zlikwidowaniu twierdzy. W 1842 roku car Mikołaj I udzielił zgody na odbudowę murów fortecznych, lecz przestały one już pełnić rolę obronną.

Bramy wejściowe:
Na teren Jasnej Góry prowadzą dwa wejścia: główne od południowej strony oraz zachodnie, przez bramę wjazdową. Główne wejście tworzy system czterech bram, z których pierwsza (zwana Lubomirskich) poprzedzona jest niewielkim, kolistym placem otoczonym niskim murem, zbudowany na początku XX wieku. Pośrodku pokrycia placyku widnieje godło zakonu paulinów - palma z siedzącym na niej krukiem, trzymającym w dziobie bochenek chleba i dwa lwy wspierające się łapami o pień drzewa.

Brama Lubomirskich
Została zbudowana w latach 1722–1723 z cegły obłożonej kamieniem, piaskowcem, z fundacji podkomorzego koronnego Jerzego Dominika Lubomirskiego (stąd nazwa bramy). W zwieńczeniu bramy znajduje się mozaika Matki Bożej Królowej, wyżej dwustronna rzeźba św. Michała Archanioła, a po bokach także dwustronne rzeźby św. Pawła Pierwszego Pustelnika i św. Antoniego Opata. Pod obrazem wykute zostały broń i sztandary i napis "Pod Twoją Obronę".

Brama Matki Bożej Zwycięskiej
Została zbudowana w 1767 roku z okazji spodziewanego przyjazdu Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nazwę otrzymała w 1955 roku kiedy to staraniem zakonników w zwieńczeniu bramy umieszczono płaskorzeźbę Matki Bożej Zwycięskiej.

Brama Matki Boskiej Bolesnej
W obecnym kształcie wybudowana została w 1891 roku. Zastąpiła drewnianą bramę z 1767 roku.

Brama wałowa
Zbudowana w I połowie XVII wieku. W 1976 roku w zwieńczeniu
umieszczono obraz fundatora klasztoru księcia Władysława Opolczyka.

Brama św. Jana Pawła II
Twierdza otoczona była murem już w 1624 roku a jedyne wejście znajdowało się po stronie zachodniej. Obecna brama św. Jana Pawła II była bramą wjazdową. Obecną nazwę otrzymała w 1987 roku po ozdobieniu jej papieskim herbem i mottem Totus Tuus.

Dzwonnica i dzwony Jasnogórskie
Za parkanem, w obrębie rawelinu znajduje się prowizoryczna dzwonnica z trzema dzwonami. Najmniejszy dzwon bije o 5:30 (na pierwszą mszę święta), następnie w południe na Anioł Pański, kolejny raz o 18:00 na wieczorną msze i wreszcie o 21:00 na Apel Jasnogórski. Wszystkie trzy usłyszeć można w dni świąteczne.


Sala o. Augustyna Kordeckiego
W przejściu między bramą wjazdową a dziedzińcem znajduje się wejście do Sali o. Augustyna Kordeckiego. Jest to obszerna sala o wymiarach (13 × 95) przeznaczona na konferencje i nabożeństwa dla pielgrzymów. Znajdują się w niej obrazy 200 wybitnych Polaków o wymiarach (3 × 12) m i cykl obrazów, płaskorzeźb Stanisława Słoniny Ave Maria.

Kaplica Sakramentu Pokuty
Oddana do użytku w Środę popielcową w 2007 w dawnej Sali Maryjnej, wzniesionej w latach 20. XX wieku. Znajduje się w niej ołtarz, nad nim figura Jezusa na Krzyżu, a obok kopia Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej.

Kaplica św. Jana Pawła II
Poświęcona 24 listopada 2021 roku. Znajduje się pomiędzy Wieczernikiem a kaplicą Sakramentu Pokuty. W centrum kaplicy znajduje się Ołtarz i Ambona. Pośrodku umieszczono relikwiarz z krwią papieża i jego „Totus Tuus” – „Cały twój Maryjo”. Głównym elementem wystroju jest duży obraz autorstwa o. Stanisława Rudzińskiego OSPPE, z wizerunkiem uśmiechniętego Jana Pawła II. Na ścianie umieszczono stacje drogi krzyżowej – rzeźby wzorowane na drodze krzyżowej wokół jasnogórskich wałów

Dziedziniec Sakralny
Po przejściu bramy wałowej wchodzi się na dziedziniec, gdzie na wprost znajduje się kopułowa kruchta Bazyliki, a z lewej XVII wieczny budynek tzw. Pokoi Królewskich. W umieszczonej w nim sklepionej bramie prowadzi wejście na wieżę. Idąc dalej można dojść do kaplicy Matki Bożej. Krótsze boki dziedzińca zamykają dwie bramy: zamykająca zlokalizowany po stronie wschodniej krużgankowy dziedziniec tzw. Wieczernik oraz zachodnia oddzielająca gospodarczy dziedziniec klasztorny. Obok znajdują się schody prowadzące w dół Wałów, a przy nim usytuowana jest Sala Sakramentu Pokuty

Bazylika
Od 1906 roku posiada rangę bazyliki mniejszej. Wcześniej stanowiła kościół pw. Krzyża Świętego i Nawiedzenia Matki Boskiej. Najstarszą jej częścią jest prezbiterium – pierwotny murowany kościół gotycki z XV wieku, później sukcesywnie powiększany. W obecnej formie od przełomu XVII i XVIII wieku, kiedy to po pożarze z 1690 roku została odbudowana jako trzynawowa bazylika w stylu barokowym.

Kaplica cudownego obrazu
Znajduje się na północ od bazyliki, na wschód od gospodarczego dziedzińca, poprzedzona własnym dziedzińcem. Uznawana za miejsce szczególne. Papież św. Jan Paweł II nazwał ją w czasie 6. pielgrzymki do Polski Ołtarzem Narodu.

Sala Rycerska
Zbudowana została w latach 1647-1649 w południowym skrzydle klasztoru jako pomieszczenie reprezentacyjne. Pierwotnie była odrębnym budynek, równolegle biegnącym do kaplicy Matki Bożej, z którą połączona była przejściami na obu kondygnacjach. Poniżej niej, na dolnej kondygnacji znajduje się kaplica Różańcowa.
W lewym północno-wschodnim narożniku Sali znajduje się furta klasztorna z portalem o rozbudowanym zwieńczeniu. Między oknami stoi XVIII wieczny ołtarz św. Jana Ewangelisty. Główne drzwi znajdujące się na południowej ścianie prowadzą na galerię górnej kondygnacji tzw. Przybudówki, trzeciej części kaplicy Matki Bożej. Okna Sali rozmieszczone są na dwóch poziomach, wychodzących na zamknięty, wewnętrzny dziedziniec klasztorny. Reprezentacyjne wnętrze Sali oprócz uroczystości zakonnych, służyło także innym celom. W latach 1656, 1657, 1661 odbyły się w niej posiedzenia Senatu Rzeczypospolitej. Współcześnie odbywają się w niej także koncerty, spotkania, wystawy i prezentacje.

Wieża
Znajduje się po zachodniej stronie bazyliki. Jest jedną z najwyższych wież kościelnych w Polsce. Wzniesiono ją w latach 1617-1625. W czasie swojej historii była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. W obecnej postaci pochodzi z lat 1901-1906, kiedy to została nadbudowana po spalonej 15 sierpnia 1900 roku konstrukcji drewnianej i podwyższona o 17 metrów do wysokości 106,3 metra. Wieżę wieńczy krzyż a w bani hełmu zamknięty został dokument z opisem historii odbudowy. Na wysokości szczytu kościoła dodano neorenesansową galeryjkę z kamienną balustradą, zwieńczoną kulami na cokolikach. Swoje harmonijne proporcje wieża zawdzięcza umiejętnemu przez projektantów stopniowaniu mas poszczególnych kondygnacji.
Wieża udostępniona jest zwiedzającym poprzez wejście prowadzące z przejścia z dziedzińca głównego do dziedzińca przed kaplicę. Na szczyt prowadzi łącznie 519 stopni. Trzon wieży odchylony jest od pionu o około 78 cm, co zostało odkryte podczas badań przeprowadzonych w 1988 roku.

Pokoje Królewskie
To piętrowy budynek wzniesiony w 1644 roku. Znajduje się między bazyliką a częścią gospodarczą klasztoru. Budynek zbudowany w celu obsługi dostojników jako reprezentacyjny obiekt z uwagi na to, że reguła zakonu paulinów zabraniała pobytu osób świeckich na terenie klauzurowego klasztoru.

Domy Muzykantów
Jednopiętrowy budynek w południowej części dziedzińca gospodarczego. Wzniesiony w XVII wieku z przeznaczeniem na mieszkania dla chórzystów. Obecnie na parterze budynku znajdują się toalety i punkt informacyjny.

Wieczernik
Znajduje się tuż obok bazyliki, na miejscu nieistniejącego już cmentarza. Na wprost wejścia do Wieczernika znajduje się kaplica Najświętszego Sakramentu pw. św. Piusa X. Fasadę kaplicy zdobi płaskorzeźba ukazująca Triumf Najświętszego Sakramentu. Aniołowie otaczają owalne okno, gdzie w monstrancji wystawiano Najświętszy Sakrament. Dawniej w Wieczerniku modlili się oczekujący na spowiedź pielgrzymi. Obecnie podczas dużych pielgrzymek odprawiane są tu kameralne msze święte.

Kaplica Pamięci Narodu im. o. Augustyna Kordeckiego
Poświęcona 3 maja 1989 roku i uroczyście otwarta jako miejsce pamięci ofiar, które przelały za Ojczyznę swoją krew. Zawiera urny z prochami ich bohaterów lub ziem na których walczyli oraz tablice pamiątkowe. Kaplica znajduje się w pobliżu pomnika o. Augustyna Kordeckiego OSPPE i zaadaptowana we wnętrzu XVII wiecznej dzwonnicy.







Klasztor jasnogórski
Budynek klasztoru
To monumentalna, czteroskrzydłowa, trzykondygnacyjna budowla na planie mocno wydłużonego prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Od zachodniej strony łączy się z małym klasztorem (zwanym Starym Światem). Klasztor wzniesiono w stylu barokowym z dobudowanymi, wielobocznymi basztami. Klasztor oprócz pomieszczeń dla zakonników mieści także kaplicę Różańcową i dwie reprezentacyjne sale: Bibliotekę i Refektarz.

Kaplica Różańcowa
Została zbudowana w 1647 roku na miejscu dawnego refektarza.

Biblioteka
Udokumentowane wzmianki o bibliotece na Jasnej Górze z około 200 woluminami pochodzą już z 1585 roku, kiedy klasztor wizytował jezuita Stanisław Reszka. Reprezentacyjna biblioteka tzw. stara została założona w latach 1733–1739, nad refektarzem, na I piętrze zachodniego skrzydła klasztoru. Jest to prostokątna, barokowa sala. Wyposażenie wnętrza w postaci artystycznych regałów bibliotecznych wraz z boazerią o bogatych intarsjach jest dziełem paulińskiego artysty-stolarza, brata Grzegorza Woźniakowica z 1739 roku. Księgozbiór o unikalnej wartości tworzą liczne inkunabuły oraz starodruki polskie i obce, łącznie ponad 13 000 książek, w tym 2506 w ozdobnych futerałach.
Biblioteka nie jest udostępniona dla zwiedzających (w wyjątkowych sytuacjach można uzyskać pozwolenie u przeora klasztoru).

Archiwum jasnogórskie
Archiwum powstało praktycznie w dniu erekcji klasztoru przez księcia Władysława Opolczyka 9 sierpnia 1382 roku. Obecnie archiwum zajmuje pięć pomieszczeń. Po uzyskaniu zezwolenia wglądu jest dostępne dla zainteresowanych.

Refektarz
Zbudowany został w latach 60. XVII wieku, w stylu barokowym jako obszerna sala jadalna na planie prostokąta o wymiarach 26,5 × 10 m i wysokości 5,5 m. W ścianie zachodniej znajduje się główne wejście do refektarza w postaci okazałego portalu, wykonanego w 1670 roku. Sala refektarza jest pomieszczeniem klauzurowym, niedostępnym dla pielgrzymów i zwiedzających.



Muzea:
Skarbiec
Zbudowany w latach 1649–1651 nad Zakrystią, do którego wejście prowadzi z wałów od strony wschodniej. Na ekspozycję składają się m.in. bogato reprezentowane złotnictwo, m.in. monstrancja późnogotycka, ofiarowana przez króla Zygmunta Starego.

Muzeum 600-lecia
Utworzone w 1982 roku w sali budynku dawnej drukarni klasztornej w celu ekspozycji ukazującej historię 600-lecia obecności wizerunku Matki Bożej na Jasnej Górze oraz sprowadzonych z Węgier jego opiekunów ojców paulinów. W Muzeum znajduje się wiele obrazów m.in. płótna z XVII wieku ilustrujące m.in. fundację klasztoru jasnogórskiego przez Władysława Opolczyka. W gablotach pośrodku sali znajduje się m.in.: dokument fundacyjny klasztoru jasnogórskiego wydany przez księcia Władysława Opolczyka z 1383 roku.

Skarbiec Pamięci Narodu
Utworzony 3 maja 2006 we wnętrzu jasnogórskiego wałowego Bastionu św. Rocha. Na ekspozycji znalazło się blisko 500 eksponatów sztuki wotywnej, gromadzonych na Jasnej Górze. Wystawa obejmuje m.in. zabytki XVIII wieczne, w tym zbiór broni, trofea króla Jana III Sobieskiego z bitwy pod Wiedniem w 1683 roku, pamiątki żołnierzy polskich walczących na wszystkich frontach II wojny światowej. Ekspozycja złożona jest w kilku salach tematycznych:
- Bóg, Honor, Ojczyzna. Niewola Polaków, martyrologia, narodowe zrywy XIX i XX wieku po czasy Narodowego Zrywu NSZZ „Solidarność”
- Historia godła Polski i falerystyka
- Sala panelowa. Zaduma nad Ojczyzną i jej wartościami
- Archeologia. Lapidarium i pamiątki pielgrzymie (medale, medaliki, krzyżyki i inne wota)
- Sala papieża św. Jana Pawła II („Totus Tuus”)
- Sala bł. kard. Stefana Wyszyńskiego („Wszystko postawiłem na Maryję”)
- Sala szat i naczyń liturgicznych oraz tkanin historycznych.

Arsenał
Budynek wzniesiony w latach 1660–1680 w celu przechowywania sprzętu wojennego. Znajduje się w nim ekspozycja "Arsenał sztuki europejskiej. Malarstwo – Rzeźba – Wota. Znane i nieznane zabytki sztuki z klasztoru jasnogórskiego XV – XX w.".
Wystawa łączy tematykę religijną w dwóch osiach: Ukrzyżowania, przecinającą w poprzek wystawę i Maryjną, wzdłuż największej części Arsenału. Linię Krzyża wyznacza dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego z XV wieku, wraz z obrazami przedstawiającymi sceny ukrzyżowania. Na linię Maryjną składają się dzieła sztuki włoskie, niemieckie, rosyjskie, hiszpańskie i polskie, w postaci obrazów Madonny z Dzieciątkiem, głównie z XVII wieku.












Cudowny Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej
Historia
Książę Władysław Opolczyk w 1382 roku przewiózł wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem z Bełza do Opola. Po drodze miał zatrzymać się w Częstochowie, a konie nie chciały ruszyć z miejsca. Uznając to za znak Boży, książę postanowił pozostawić obraz w miejscowym klasztorze. Wedle tradycji zakonnej, przekazanej w II połowie XVI wieku przez pisarza paulińskiego o. Mikołaja z Wilkowiecka, obraz Matki Bożej został złożony na Jasnej Górze w dwa lata po fundacji klasztoru, czyli w 1384 (książę złożył go 31 sierpnia 1384 roku). W 1430 roku sanktuarium zostało napadnięte przez grupę zawodowych przestępców. Tak o tym wydarzeniu pisał Jan Długosz:
Pod ten czas niektórzy z szlachty polskiej wyniszczeni marnotrawstwem i obciążeni długami, mniemając, że klasztor częstochowski na Jasnej Górze, zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika, posiadał wielkie skarby i pieniądze, z tej przyczyny, że do niego z całej Polski i krain sąsiednich (...) zbiegał się lud pobożny (...) zebrawszy (...) kupę łotrzyków (...) napadli na rzeczony klasztor paulinów. A nie znalazłszy w nim spodziewanych skarbów, zawiedzeni w nadziei, ściągnęli ręce świętokradzkie do naczyń i sprzętów kościelnych, jako to kielichów, krzyżów i ozdób miejscowych. Sam nawet obraz Najchwalebniejszej Pani naszej odarli ze złota i klejnotów, którymi go ludzie pobożni przyozdobili. Niezaspokojeni łupem, oblicze obrazu mieczem na wylot przebili, a deskę, do której wizerunek przylegał, połamali, tak iż zdawało się, że to nie Polacy, ale Czesi kacerze dopuścili się czynów tak srogich i bezbożnych. Po dopełnieniu takowego gwałtu, raczej skalani zbrodnią niż zbogaceni, z niewielką zdobyczą pouciekali. Długi czas mniemano, że ów gwałt popełnili czescy kacerze, mieszkający w przyległych Polsce miastach i zamkach szląskich. I już Władysław król i panowie polscy poczęli byli myśleć o wydaniu wojny Czechom, ale gdy się sprawa wydała i rzeczy wyjaśniły, karano srodze owych z szlachty polskiej złoczyńców, a wielu wtrącono do więzienia."

W połowie XVII wieku król Szwecji Karol X Gustaw, zająwszy Warszawę i Kraków poległ pod Jasną Góra. Wydarzenie to dodało otuchy Polakom, a Król Jan Kazimierz ogłosił manifest, w którym polecał swoje państwo protekcji Matki Bożej, nazywając ją Królową Polski.

Kult obrazu
Apel Jasnogórski jest modlitwą kierowaną do Królowej Polski w intencji Polski i Kościoła. Codzienny apel (odprawiany o godzinie 21:00 w Kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej) wprowadzono w intencji prześladowanego przez władze systemu totalitarnego, uwięzionego w latach 50. XX wieku prymasa kard. Stefana Wyszyńskiego, modląc się o jego uwolnienie.

Intrady
Intrady, czyli uroczysty hejnał towarzyszy odsłonięciu obrazu. Grany jest przez 8-osobowy zespół muzyczny na sześciu trąbkach i kotle, od II połowy XVII wieku z chóru zakonnego. Podczas zasłonięcia obrazu wykonuje się jedną z dziewięciu skomponowanych melodii przez watykańskiego kapelmistrza, ks. Wawrzyńca Perossiego w 1908 roku. Obecnie skład zespołu muzycznego tworzy 18 intradzistów, głównie ojców paulinów.



Przy Jasnej Górze działa hotel Dom Pielgrzyma im. św. Jana Pawła II, posiadający 660 miejsc noclegowych, przyjmujący gości przez cały rok oraz Hale Noclegowe z 485 miejscami, czynne od maja do października.



fot. Aw58, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons