Prawosławna parafia w Boćkach istniała od początku XVI w., po podpisaniu aktu unii brzeskiej przyjęła jej postanowienia. Początkowo unicka świątynia we wsi była budowlą drewnianą. Murowaną cerkiew tego obrządku wzniesiono (według różnych źródeł) w XVIII w., w latach 1819–1824 lub w 1820. W 1839, na mocy postanowień synodu połockiego, miejscowa parafia została włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Po powstaniu styczniowym z inicjatywy naczelnika powiatu bialskiego Ignacego Borejszy budynek został przebudowany w ten sposób, by uległa zatarciu jego pierwotna architektura, a obiekt upodobnił się do cerkwi prawosławnych na ziemiach rdzennie rosyjskich.

Budowla została uszkodzona podczas I wojny światowej. W niepodległej Polsce funkcjonowała początkowo jako filia parafii św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim, a od 1929 – ponownie jako cerkiew parafialna. Poważne straty poniosła w czasie II wojny światowej, gdy na skutek niemieckiego ostrzału zawaliły się obie wieże i dach. W 1943 została prowizorycznie zrekonstruowana. Pierwotny wygląd obiektu przywrócono w czasie gruntownej renowacji w latach 1999–2002. Jest to jedyna na terenie Podlasia prawosławna murowana cerkiew dwuwieżowa.

Cerkiew prawosławna prawdopodobnie istniała w Boćkach od początku istnienia osady. W 1509 miejscowość tę otrzymał wojewoda podlaski Jan Sapieha, który nadał jej prawa miejskie i ufundował nowy prawosławny obiekt sakralny. W nim też został w 1520 pochowany. W 1577 w źródłach odnotowano, że parafia tego wyznania posiadała w Boćkach znaczące dobra, w tym domy na terenie miasta. Po unii brzeskiej placówka duszpasterska przyjęła jej postanowienia. Nastąpiło to prawdopodobniej do końca I połowie XVII w., podobnie jak w przypadku innych świątyń w regionie.

W protokole wizytacji kanonicznej przeprowadzonej w 1727 w unickiej parafii w Boćkach zapisano, że drewniany obiekt sakralny istniał w Boćkach od dawna. Placówka duszpasterska nadal dysponowała wówczas licznymi dobrami ziemskimi; zostały one zmniejszone w tym samym stuleciu, kiedy Boćki stały się własnością Branickich herbu Gryf. W 1760 Krystyna Sapieha z d. Branicka ponownie nadała parafii grunta i wyznaczyła nowe granice jej majątku. Do 1797 parafia w Boćkach pozostawała w strukturach unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W wymienionym roku parafia unicka w Boćkach weszła w skład dekanatu drohiczyńskiego diecezji supraskiej i pozostawała w niej do likwidacji administratury w 1807. Następnie znalazła się w unickiej metropolitalnej diecezji wileńskiej.

Według części źródeł murowaną świątynię unicką w Boćkach wzniósł Jan Alojzy Potocki w latach 1819–1824 lub w 1820, trzy lata przed tym, gdy Potocki sprzedał dobra boćkowskie. W uzasadnieniu decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku budowlę datowano na I połowę XVIII w.. Budynek został wyświęcony jako cerkiew unicka w 1824.

W 1837 unicka cerkiew w Boćkach nosiła wezwanie Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny. Boćki były jedną z miejscowości, w których w końcu XVIII w. i w I połowie wieku XIX odnotowano najwięcej przypadków przechodzenia unitów na obrządek łaciński.

O silnych wpływach katolicyzmu łacińskiego na unicką parafię w Boćkach świadczy fakt, że pierwotnie budynek był bliźniaczo podobny do klasycystycznych kościołów wznoszonych w tym samym okresie. Na wyznanie obiektu wskazywały jedynie wieńczące wieże krzyże z dwiema poprzecznymi belkami. Również wyposażenie świątyni w XVIII–XIX w. było silnie zlatynizowane, co odpowiadało ówczesnym tendencjom w rozwoju Kościoła unickiego, zgodnymi z wytycznymi synodu zamojskiego z 1720. Do zmiany tego stanu rzeczy przystąpił w latach 30. XIX w. konsystorz unickiej metropolii wileńskiej pod kierunkiem biskupa Józefa, przygotowując tym samym konwersję całej administratury na prawosławie. Na początku akcji delatynizacyjnej, w 1834, konsystorz wytypował najważniejsze i najzamożniejsze świątynie w metropolii. W grupie tej znalazło się szesnaście cerkwi na Podlasiu, a wśród nich także obiekt sakralny w Boćkach.

W latach 30. XIX w. świątynia nie posiadała ikonostasu, co było typowe dla zlatynizowanych unickich cerkwi na Podlasiu. Jedynie na jednej ze ścian zawieszono rząd ikon w porządku nawiązującym do rzędu namiestnego w ikonostasie, a nad nim – inne, już dowolnie rozmieszczone wizerunki. W boćkowskiej świątyni unickiej znajdowały się również organy oraz ambona.

W 1835 do obiektu wstawiono prawosławny ołtarz główny (cs. prestoł) oraz stół ofiarny (cs. żertwiennik), jak również konstrukcję ikonostasu. Organy usunięto z obiektu przed czerwcem 1837. Wcześniej, do 1836, cerkiew w Boćkach otrzymała komplet prawosławnych naczyń liturgicznych. W tym samym roku na potrzeby parafii przekazano także księgi liturgiczne drukowane w Petersburgu, dostosowane do rytu synodalnego. W cerkwi w Boćkach pozostawiono natomiast pounicką ambonę, gdyż konsystorz uznał, że w obszernej świątyni jej obecność nie stanowi problemu.

Z powodu niechęci wobec planowanej konwersji na prawosławie proboszcz parafii w Boćkach Bazyli Wysiekirski (jeden z sygnatariuszy wysłanego w 1838 przez kilkunastu unickich kapłanów pisma do cara, w którym proszono o możliwość pozostania przy obrządku unickim) został w 1838 usunięty z pełnionej funkcji. O powrót duchownego bezskutecznie ubiegali się parafianie, pisząc w tej sprawie pismo do konsystorza.

Bezpośrednio przed konwersją na prawosławie dokonaną w 1839 liczbę wiernych miejscowej parafii oszacowano na 1500 osób zamieszkałych w Boćkach oraz w sąsiednich wsiach. Według innego źródła w 1838 do parafii boćkowskiej należały 1822 osoby, z czego realnie praktykowało 1475.

Parafia w Boćkach przeszła ostatecznie do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1839, na mocy ustaleń synodu połockiego, podobnie jak wszystkie inne cerkwie unickie w regionie.

Po powstaniu styczniowym naczelnikiem wojskowym powiatu bielskiego był Ignacy Borejsza, pochodzący z polskiej rodziny ziemiańskiej, lecz całkowicie zrusyfikowany. Z jego inicjatywy na terenie powiatu wzniesiono szereg kaplic i pomników upamiętniających stłumienie niepodległościowego wystąpienia, podjęto również remonty świątyń prawosławnych połączone z przebudowami w stylu bizantyjsko-rosyjskim. W 1864 z inicjatywy Borejszy zwołane zostało spotkanie komisji złożonej z przedstawicieli miejscowych władz rosyjskich oraz duchowieństwa (miejscowy proboszcz oraz dziekan), na którym omówiono możliwości podjęcia takich prac budowlanych w Boćkach. Na spotkaniu zdecydowano o wymianie podłogi, zastąpieniu ikonostasu z 1836 nowym, jak również o zakupie chrzcielnicy, chorągwi procesyjnych, dwóch dzwonów i płaszczenicy, a ponadto o remoncie wzniesionej w 1852 plebanii. Uczestnicy spotkania stwierdzili, że parafianie są zbyt ubodzy, by sfinansować renowację. W 1866 sama miejscowa społeczność prawosławna zdecydowała jednak, by w ramach remontu wykonać także wymianę dachu, skonstruowanie deskowego sufitu oraz malowanie całego budynku. W tym samym roku opracowano kosztorys prac i uzyskano rządową dotację na całą przedstawioną kwotę – 3174 ruble i 59 kopiejek. W 1872 stwierdzono, że pierwotna kwota była niewystarczająca, a na remont potrzebne było dalsze 1657 rubli. Koszty te mieli opłacić parafianie, dopuszczono jednak, by w przypadku niemożności zgromadzenia tych funduszy wspólnota ubiegała się o kredyt w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Ponieważ jednak na początku lat 70. XIX w. ludność w Boćkach i okolicach zubożała na skutek pożarów i pomoru bydła, parafianie od razu wystąpili o taki kredyt, poręczając go własnym majątkiem.

Pierwszy plan przebudowy świątyni opracował architekt Grosman, jednak jego pracę uznano za nieudolną i zamówiono drugi projekt u Leonarda Krzyżanowskiego, cywilnego architekta gubernialnego. Opracował on dwie propozycje przebudowy cerkwi. Pierwszy wariant zachowywał pierwotny charakter obiektu, zakładał jedynie zwieńczenie wież cebulastymi kopułkami i powiększenie oraz zmianę kształtu okien. Proponowane zmiany uznano za zbyt mało radykalne i projekt odrzucono. Zaakceptowany został drugi, którego najważniejszym elementem była cebulasta pseudokopuła na środku kalenicy, a także cebulaste kopułki na dwóch wieżach, które w nowym układzie budynku przestawały być główną dominantą obiektu. Krzyżanowski wprowadził również do cerkwi w Boćkach detal nawiązujący do architektury moskiewskiej, zmieniając kształt portalu i zdobiąc okna łukami w formie kokoszników.

Do wykonania prac snycerskich przy ikonostasie (zaprojektowanym także przez Krzyżanowskiego) zatrudniono rzeźbiarza Koronowskiego. Zakupiono również nowe ikony do ikonostasu (ufundował je Joannikij Kłopotowski, kupiec z Moskwy, być może pochodzący z Podlasia) i trzy dalsze wizerunki świętych, żeliwne krzyże na kopuły i blachę na pokrycie dachu. Oprócz środków z państwowego kredytu, parafianie przeznaczyli na remont także prywatne fundusze; zakup ikon wsparł ponadto ks. Dmitrij Nowski, służący w soborze Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie. Do obiektu dobudowano przedsionek, wzniesiono cebulaste kopułki i przekształcono okna, zamieniając cztery półokrągłe otwory w elewacji na osiem okien półkolistych. Dodatkowe okna zostały wykute także w pomieszczeniu ołtarzowym i na wieżach. Prace budowlane zakończono w grudniu 1874.

Parafia w Boćkach należała do dekanatu drohiczyńskiego eparchii wileńskiej i litewskiej. Po utworzeniu eparchii grodzieńskiej znalazła się w jej granicach. W 1864 do świątyni uczęszczało ponad 1900 wiernych, zaś na początku XX w. liczbę wiernych oszacowano na 2260 osób.

Cerkiew została poważnie uszkodzona podczas pożaru w czasie I wojny światowej. Całkowitemu zniszczeniu uległo wówczas jej wyposażenie. Większość miejscowych wiernych przebywała wówczas na bieżeństwie; prawosławni mieszkańcy wsi wracali do niej po 1920.

Powracający do Bociek prawosławni dokonali prowizorycznego remontu cerkwi, by umożliwić odprawianie w niej nabożeństw. Polskie ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego nie zgodziło się na zarejestrowanie parafii we wsi. Budowla sakralna była czynna jako filia parafii św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim. Status cerkwi parafialnej uzyskała ponownie w 1929.

W czasie II wojny światowej, w 1941, świątynia ponownie została poważnie uszkodzona na skutek niemieckiego ostrzału. Zrujnowane zostały dwie wieże cerkwi i sygnaturka nad nawą, zawalił się dach, zniszczeniu uległo wyposażenie. W 1943 w obiekcie dokonano podstawowych napraw i przywrócono go do użytku liturgicznego. Z powodu braku środków nie odbudowano wież. W czasie II wojny światowej liczbę uczęszczających do świątyni szacowano na 2697 osób. Zniszczenia i dwa prowizoryczne remonty przeprowadzone po I i II wojnie światowej doprowadziły do wyeliminowania z bryły budynku niektórych elementów wprowadzonych po przebudowie według projektu Krzyżanowskiego. Ponowne poświęcenie cerkwi miało miejsce dopiero w 1955. Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 3 listopada 1966 pod nr A-399.

W 1999 rozpoczął się gruntowny remont całego obiektu, finansowany z dobrowolnych składek parafian oraz z daru Anatola Siegienia, prawosławnego duchownego pochodzącego z Polski i służącego w Stanach Zjednoczonych. W czasie renowacji wymieniono fundamenty, umocniono ściany budowli, wzniesiono kopułę nad nawą i nadbudowano wieże do poprzedniej wysokości, w oparciu o projekt architekta Marka Tryburskiego. Usunięto pokryte grzybem tynki, odwodniono grunt wokół świątyni i wycięto rosnące obok niej drzewa. Wymieniono pozostałe kopuły i położono nowy miedziany dach, we wnętrzu odnowiono kolumny oraz ikonostas, cały teren cerkiewny otoczono natomiast nowym ogrodzeniem i odnowiono bramę wjazdową. Głównym inicjatorem remontu był proboszcz miejscowej parafii ks. Witalis Gawryluk, który z czasem przekonał do koncepcji renowacji władze lokalne oraz mieszkańców, nie tylko prawosławnych.

Ponownej konsekracji cerkwi dokonał metropolita warszawski i całej Polski Sawa 28 sierpnia 2002. W 2003, rok po ukończeniu renowacji i po powtórnym wyświęceniu obiektu, świątynia jako pierwsza prawosławna cerkiew w Polsce i jako drugi obiekt zabytkowy na Podlasiu otrzymała tytuł Zabytku Zadbanego (wzorowo utrzymanego, użytkowanego i odremontowanego) nadawany przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Na początku XXI w. liczbę uczęszczających do świątyni oszacowano na ok. 800 osób.






Opis skopiowano z wikipedii.
fot. jdx, CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons