Muzeum z siedzibą w czterech budynkach:
1. Dawne Kolegium Pijarskie, ul. Lubelska 55,
2. Budynek dawnej drukarni "Zwierciadło", ul. lubelska 56a,
3. Zespół XIX wiecznych kamieniczek, ul. lubelska 57,
4. dawna Cerkiew św. Mikołaja, ul. św. Mikołaja 4.

Pierwsza placówka muzealna w Chełmie powstała w 1882 roku - było to Cerkiewno-Archeologiczne Muzeum powołane przez władze carskie. Znajdowały się w nim eksponaty pochodzące z greckokatolickich cerkwi które zostały zamienione na świątynie prawosławne podczas likwidacji unickiej diecezji chełmskiej. Były to obrazy, ikony, przedmioty liturgiczne itp. Placówka działała do I Wojny Światowej.

Po wojnie ocalałe przedmioty zostały przeniesione do gmachu Gimnazjum im. S. Czarneckiego gdzie utworzono Muzeum Ziemi Chełmskiej. Placówka ta istniała do II Wojny Światowej. W latach 1953–1969 zbiory przeniesiono z gmachu Gimnazjum do odnowionego budynku dawnego Kolegium Pijarów przy ul. Lubelskiej a w 1972 roku powstała "Galeria 72" która dała początek galerii sztuki współczesnej.

W latach 80. XX wieku w posiadaniu placówki znalazły się budynki przy ul. lubelskiej 57 i św. Mikołaja 4 a w 1999 roku budynek przy ulicy lubelskiej 56a.

W ramach muzealnej ekspozycji prezentowane są następujące wystawy stałe:
- „Chełmska bezpieka i jej ofiary”, ukazująca działalność chełmskiego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, działającego w latach 1945-1956 i jego represji wobec żołnierzy podziemia niepodległościowego (m.in. Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych oraz Batalionów Chłopskich),
- „Skarby przyrody” (od 2010 roku), prezentująca eksponaty geologiczne, przyrodnicze i paleontologiczne. Wśród zbiorów znajdują się okazy tutejszej flory i fauny (m.in. niedźwiedź brunatny, upolowany w 1904 roku), skamieniałe drzewa, minerały oraz skamieliny zwierząt kopalnych takich jak: nosorożec włochaty, piżmowół oraz mamut i niedźwiedź jaskiniowy,
- „Powrót od przeszłości”, eksponująca zbiory archeologiczne i etnograficzne, m.in.: dawne przedmioty codziennego użytku, stroje ludowe oraz, eksponaty związane z dawnym rzemiosłem oraz wystroje domów (meble, sztuka ludowa),
- „Tradycje kolejowe Chełma – Dworzec Główny PKP w Chełmie”, prezentująca historię kolejnictwa w mieście oraz dawne gmachy dworca.










fot. Jasny63 [CC BY-SA 3.0 PL (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)]