W 2007 roku Kopalnia Soli "Wieliczka" uznana została za jeden z siedmiu cudów Polski, zdobywając największą liczbę głosów (w plebiscycie "Rzeczpospolitej"). W 2019 roku podziemia kopalni odwiedziło 1862 tys. gości, a 234 tys. skorzystało z tężni solankowej. Pod ziemią zorganizowano ponad 300 imprez. Kopalnia Soli Wieliczka od XIII wieku do 1772 wspólnie z kopalnią soli „Bochnia” wchodziła w skład żup krakowskich. Do kopalni Wieliczka należała także kopalnia otworowa „Barycz” działająca w latach 1924–1998. Została zlikwidowana, a na jej miejscu znajduje się wysypisko odpadów komunalnych.

Geologia

Kopalnia Soli w Wieliczce znajduje się w zachodniej części podkarpackich złóż solnych, których wiek szacowany jest na około 14 milionów lat. Złoża te powstały w miocenie, w wieku badeńskim, w trakcie zanikania morza Paratetydy, które stało się morzem zamkniętym o wysokim stopniu zasolenia. Gorący klimat i stale obniżające się dno (efekt powstawania Karpat) stworzyły warunki sprzyjające sedymentacji. Do głębi spływała najgęstsza solanka i tam zaczęła wytrącać się sól. Wielickie złoże solne ma około 10 km. długości, 600-1500 metrów szerokości oraz od kilku do około 400 metrów miąższości.

Historia eksploatacji

Początki pozyskiwania soli z Wieliczką wiążą się z eksploatacją "źródeł solnych", czyli samoistnych wypływów solanki na tym obszarze. Początki eksploatacji sięgają epoki środkowego neolitu (3 tys. lat p.n.e.). Potwierdzają to liczne znaleziska archeologiczne, z badań prowadzonych po II wojnie światowej. Odkryto m.in. prehistoryczne instalacje do odparowywania solanki. Eksploatacja źródeł solankowych trwała 3-4 tysiące lat, to czasu ustania naturalnych wypływów. Wówczas, na przełomie XII i XIII wieku rozpoczęto drążenie pierwszych, głębszych studni. Pierwszy szyb zgłębiono w pobliskiej Bochni. Niebawem także w Wieliczce natrafiono na płytko zalegające złoża soli. Niedługo potem studnie zamieniły się w szyby, czyli drogi pionowej komunikacji z poziomo biegnącymi chodnikami i wyrobiskami. I tak powstała kopalnia. W latach 70. XIX wieku Wieliczka uważana była za najwydajniejszą kopalnię soli na świecie. Wydobywano wówczas do 500 000 ton, przy cenie około 20 guldenów (10 USD) za tonę. Według reportera Scientific American, kopalnia miała siedem poziomów, sięgających do 300 metrów głębokości. Na terenie kopalni pracowało wówczas około 500 koni, większość dożywotnio.

Charakterystyka kopalni

Kopalnia ma 9 poziomów, z których pierwszy (poziom Bono) sięga na głębokość 64 metrów a ostatni leży 327 metrów pod powierzchnią ziemi. Łączna długość chodników łączących około 3000 wyrobisk przekracza 300 km. Kopalnię cechuje unikatowy mikroklimat, na który obok dużej wilgotności i zawartości chlorku sodu składa się stała temperatura, jonizacja, ciśnienie i wysoka zawartość w powietrzu magnezu, potasu i wapnia. Warunki te sprzyjają prowadzonym na głębokości 135 metrów, w komorze Jeziora Wessel turnusom rehabilitacyjnym, dla osób ze schorzeniami dróg oddechowych. W 1951 roku w Kopalni utworzono Muzeum Żup Krakowskich. Żupa Krakowska (czyli kopalnie: wielicka i bocheńska) to jedyne obiekty górnicze na świecie, czynne nieprzerwanie od średniowiecza do chwili obecnej, pozwalające prześledzić rozwój wydobycia soli oraz solanki w poszczególnych etapach historycznych. Najstarszą, współcześnie znaną częścią kopalni w której odbywało się wydobycie soli metodami mechanicznymi, jest otoczenie szybu Goryszowski, pochodzące z II połowy XIII wieku.

Trasa Turystyczna

Na przełomie XVIII i XIX wieku wytyczona została Podziemna Trasa Turystyczna wielickiej kopalni. Rocznie pokonuje ją około miliona turystów. Trasa ma około 3 km. długości i składa się z 20 komór położonych na głębokościach od 64 do 135 metrów. Na trasie do pokonania jest 800 schodków. Część trasy przystosowana jest dla wózków inwalidzkich. Zwiedzanie trwa 2-3 godziny.

Komora Mikołaja Kopernika

Powstała przed 1785 rokiem, dzięki eksploatacji soli zielonej. Znajduje się w niej rzeźba solna przedstawiająca Mikołaja Kopernika, który prawdopodobnie był gościem kopalni. Dzieło to powstało w 1973 roku, w 500-lecie urodzin astronoma.

Kaplica św. Antoniego

Jest to najstarsza z zachowanych do dziś podziemnych kaplic. Poświęcona została w 1698 roku. Wykonana w stylu barokowym, składa się z prezbiterium, nawy i przedsionka zawierającego ambonę. Wymiary kaplicy: długość 7,5 metra, szerokość 6 metrów, wysokość 5,5 metra. Pomiędzy nawą a przedsionkiem znajduje się łukowy portal podparty kolumnami. Pomiędzy nawą a prezbiterium dostrzec można filarową arkadę z łukiem zdobionym motywem podkowy. Drewniana nastawa ołtarzowa wypełnia niemal całe prezbiterium. U stóp ołtarza znajdują się solne figury dwóch klęczących zakonników. Nawa posiada dwa boczne ołtarze: św. Kazimierza Królewicza i św. Piotra z Alcantary.

Komora Janowice

Powstała w XVII wieku. W jej wnętrzu znajduje się grupa figur ilustrujących polską legendę, opowiadającą o pochodzeniu podkrakowskiego złoża solnego. Sól zaczęto wydobywać pod koniec XIII wieku, za panowania księcia Bolesława Wstydliwego i jego żony - św. Kingi. Według legendy, zanim Kinga przybyła z Węgier do Polskich, chciała podarować swojej nowej ojczyźnie prezent. Dowiedziawszy się, że w Polsce nie wydobywa się soli kamiennej, poprosiła swego ojca, króla Belę IV o jedną z węgierskich kopalń soli. Król przychylił się do prośby córki.

Komora Sielec

Znajdują się w niej rekonstrukcję urządzeń służących do poziomego transportu soli, m.in. sanie zwane szlafami.

Komora Kazimierza III Wielkiego

Nazwę swą zawdzięcza królowi Kazimierzowi III Wielkiemu, twórcy statutu żup krakowskich. Nazwę otrzymała w 1968 roku, w sześćsetną rocznicę wydania statutu. Także w tym roku rzeźbiarz Władysław Hapek wykonał solne popiersie króla. W komorze tej znajduje się kierat konny typu saskiego - oryginalna maszyna z XVIII wieku służąca do transportu pionowego. Pracę kieratu przedstawia model.

Komora Pieskowa Skała

Komora powstała około 1669 roku. Łączy poziom I z poziomem II, położonym 90 metrów pod ziemią. W komorze eksponowane są urządzenia służące do pionowego transportu - krzyż ręczny. Na spągu komory zachowały się także fragmenty starych schodów, wykutych w skale solnej. Schodami komory dochodzi się do poprzeczni Kunegunda, w której zachowały się rynny służące do odwadniania kopalni. W tym miejscu zrekonstruowano także XVI-wieczną pompę. Urządzenie zwano paternoster, gdyż było podobne do różańca - składała się z drewnianej rury, przez którą przesuwany był łańcuch ze skórzanymi słupami.

Podszybie Kunegunda

Powstało około 1829 roku. Łączy komorę Kazimierza Wielkiego z poziomem II wyższym. Zaobserwować w niej można liczne formy wtórnej krystalizacji soli: stalagmity, stalaktyty. Znajdują się w niej liczne figurki krasnoludków w pozach dawnych górników.

Kaplica św. Krzyża

Komora pochodzi z XIX wieku. W jej wnętrzu znajdują się dwie XVII-wieczne, drewniane figury barokowe. W głównym ołtarzu znajduje się rzeźba z przedstawieniem ukrzyżowanego Chrystusa, a po przeciwnej stronie - Matki Boskiej Zwycięskiej.

Kaplica św. Kingi

Znajdują się w niej relikwie św. Kingi - jest to podziemna świątynia o wymiarach około 54 metry długości, 18 metrów szerokości i 12 metrów wysokości. Znajduje się 101 metrów pod ziemią i jest jedną z największych atrakcji kopalni. Posadzka wyrzeźbiona jest w jednolitej solnej bryle, a żyrandole wykonano z solnych kryształów. W kaplicy znajdują się płaskorzeźby ilustrujące wydarzenia z Nowego Testamentu (m.in. dwunastoletni Chrystus nauczający w świątyni, Ostatnia Wieczerza) i bożonarodzeniowa szopka. Główny ołtarz składa się z rzeźby głównej - św. Kingi oraz dwóch bocznych rzeźb św. Klemensa i św. Józefa. Od 1999 roku w kaplicy znajduje się solny pomnik Jana Pawła II. W kaplicy odbywają się msze z okazji imienin patronki św. Kingi oraz św. Barbary, a także pasterki. Ze względu na doskonałą akustykę w kaplicy odbywają się także koncerty.

Komora Weimar

Nazwana na cześć miejsca zamieszkania Johanna Wolfganga Goethego, jednego z pierwszych gości kopalni, którego figura znajduje się przed wejściem do komory. Komora powstała na początku XX wieku po wyeksploatowaniu bryły soli zielonej metodą mechaniczną. Wewnątrz komory znajduje się figura Skarbnika - dobrego ducha kopalni oraz wagonik z solą. Widoczny pod stropem wyrobiska wylot chodnika jest fragmentem ciągu wentylacyjnego. W latach 60. XX wieku dół komory zalano solanką, tworząc jeziorko. Wybudowano także pomost widokowy, galerie i schody.

Komora Wessla

Kopalnia pełni także funkcje sanatoryjne, gdyż panujący w niej klimat sprzyja leczeniu schorzeń dróg oddechowych. W 1997 roku w komorze Wessla, na poziomie 135 metrów głębokości otwarto Podziemny Ośrodek Rehabilitacyjno-Leczniczy. Dzięki prowadzonej w nim rehabilitacji, pacjenci wdychając powietrze bogate w chlorek sodu, magnezu i wapnia skutecznie eliminują niektóre schorzenia.

Komora Michałowice

Ma 35 metrów wysokości a jej eksploatacja trwała niemal 100 lat. Jej rozmiary, od początku istnienia wymuszały budowę specjalnych zabezpieczeń, na które składały się mury z kostki solnej oraz kaszty.

Komora Drozdowice

Niewiele mniejsza od komory Michałowice. Pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku. Na początku XX wieku zabezpieczono ją kasztem oraz II-kondygnacyjną konstrukcją. Obecnie w komorze tej odbywają się bankiety, wystawy oraz koncerty.

Komora Józefa Piłsudskiego

Powstała w XIX wieku. Dzieli się na dwa wyrobiska połączone tunelem. W związku z tym, że dno było zalane solanką, turyści mogli przemieszczać się przez tunel tratwą. W XIX wieku nad brzegiem jeziora ustawiono rzeźbę przedstawiającą patrona tonących, św. Jana Nepomucena. Od 1997 roku w komorze znajduje się pomnik Józefa Piłsudskiego.

Komora Stanisława Staszica

Jest najwyższą komorą (50 metrów). Powstała na przełomie XIX i XX wieku. W okresie II wojny światowej było to miejsce planowanej, hitlerowskiej montażowni samolotów. Niemcy wycofali się z tego pomysłu w obawie przed zbliżającymi się wojskami radzieckimi. W komorze znajduje się popiersie Stanisława Staszica - pioniera przemysłowego wykorzystania kopalin w Polsce.

Skarbnik

W miejscu tym znajduje się podobizna władcy wielickich podziemi, zasłaniającego swą postacią zawalający się chodnik. Od wieków wierzono w dobrego ducha kopalni - Skarbnika, który ostrzegał górników przed niebezpieczeństwem.

Komora Witolda Budryka

Powstała w czasach austriackich, metodą ręcznego wrębu i strzelania. Oglądać można zabezpieczenia w postaci kasztów i organów. Została nazwana imieniem profesora Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, będącego specjalistą w dziedzinie wentylacji i zabezpieczenia przeciwpożarowego kopalń.

Komora Warszawa

Przeznaczona do celów rozrywkowych, ze względu na wymiary (długość 54 metry, szerokość 17 metrów, wysokość 9 metrów). Odbywają się w niej koncerty muzyczne, bale, imprezy sportowe i inne zawody. Powstała na przełomie XIX i XX wieku. W 2003 roku w komorze zainstalowano nowe, szklane żyrandole. Jej ozdobą jest pomnik górników wykonany w bryle soli w 1961 roku.

Komora Wisła

Powstała w skutek poszerzenia podłużni Wisła w celu wybrania soli spiżowej w XIX wieku. Do powstania komory doszło na skutek poszerzenia podłużni Wisła w celu wybrania soli spiżowej w XIX wieku.

Pochylnia Prinzinger

Łączy podłużnię Wisła na międzypoziomie Kazanów z podłużną Antonia na poziomie III. Powstała pod koniec XIX wieku. Drewniane schody pochodzą z okresu I wojny światowej. Na III poziomie widnieje tablica upamiętniająca sprowadzenie na Wawel prochów Juliusza Słowackiego, poety którego imię nosi trzeci poziom kopalni.

Komora Haluszki

Znajduje się w miejscu eksploatacji soli zielonej, widać w niej liczne ślady górniczych robót. Nazwa upamiętnia radcę i starostę górniczego Saliny wielickiej w okresie zarządu Austriackiego. Na co dzień niedostępna dla zwiedzających, ale organizowane są w niej uroczyste spotkania i koncerty.

Komora Izabela

Znajduje się w centralnej części złoża. Posiada ciekawą budowę geologiczna. Na ociosach widoczne jest zaleganie pokładu o upadzie w kierunku południowym, potwierdzającego teorię o wpływie ruchu górotwórczego Karpat na wielickie złoże.

Kaplica św. Jana

Zwana także Kaplicą św. Krzyża uważana jest za najpiękniejszą w kopalni kaplicę o drewnianym wyposażeniu. Polichromowana nisza kaplicy wyposażona jest w ołtarz z krucyfiksem. Jego tło stanowi wielokolorowy widok Jerozolimy. Na sklepieniu przedstawiona jest Trójca Święta na tle błękitnego nieba. Najcenniejszym zabytkiem kaplicy jest figura Ukrzyżowanego Chrystusa z XVIII wieku.

Groty

Na terenie kopalni wielickiej utworzono rezerwat przyrody Groty Kryształowe. W XIX wieku okazy pochodzące z rezerwatu trafiły do czołowych muzeów świata, gdzie do dziś są przechowywane (np. Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu). W Krakowie dostępne są do obejrzenia dwie tafle o wymiarach przekraczających metr na metr, każda z kilkudziesięcioma kryształami.

Kopalnia w sferze kultury

Pierwszy, bardzo obszerny i szczegółowy poetycki opis wielickiej kopalni dał XVI-wieczny polsko-łaciński tłumacz i poeta Adam Schroetter w poemacie "Salinarum Vielicensium". Opis ten powtał pod wpływem wrażeń z wycieczki do kopalni. Obok podziwu dla piękna świata podziemnego zawiera także wiele interesujących informacji dotyczących m.in. pracy górników czy urządzeń kopalnianych.

Kopalnia Wieliczka wraz z księgą II "Dziejów" Herodota dała natchnienie do scen w Labiryncie, mających miejsce w powieści "Faraon" Bolesława Prusa. Herodot opisał właśnie ów staroegipski Labirynt; Prus wcielił jego opis do Faraona. Pisarz odwiedził kopalnię w 1878 roku i zrelacjonował swe wrażenia w cyklu trzech artykułów pt. Kartki z Podróży (Wieliczka), w "Kurierze Warszawskim".

Kopalnia stała się tłem dla fragmentu powieści kryminalnej Maxima Chattama "Plugawy Spisek."

Wyrobiska kopalni były również plenerem zdjęciowym filmu "Seksmisja". Zdjęcia pochodzą ze strony internetowej Kopalni Wieliczka i nie są własnością przewodnika turystycznego eu.