W średniowieczu wraz z nieistniejącym od 1831 kościołem NMP pełnił funkcję fary miejskiej, od 1534 do 1945 roku należał do pomorskiej gminy luterańskiej.

Pod względem architektonicznym wzniesiona w XIV i XV stuleciu świątynia należy do dzieł gotyku ceglanego – charakterystycznego dla krajów nadbałtyckich stylu w architekturze gotyckiej. Spośród budowniczych kościoła wyróżnia się Hinrich Brunsberg i jego warsztat, działający na terenie Pomorza i sąsiedniej Brandenburgii.

Znacznie zniszczony podczas II wojny światowej kościół został odbudowany w latach siedemdziesiątych XX w. z poszanowaniem historycznego wyglądu świątyni, z wyjątkiem zniszczonej części ściany północnej, która została odbudowana niezgodnie ze stylem gotyckim. Obecnie realizowany jest projekt regotyzacji tej ściany wraz z przebudową przylegających do niej pomieszczeń.

Wewnątrz umieszczono wtórnie kilka dzieł plastyki gotyckiej w tym retabula ołtarzowe z Ciećmierza, Chojny i Lubeki. Z wystroju nowożytnego zachowało się kilka epitafiów i rzeźb.

W 1972 roku kościół stał się kościołem katedralnym diecezji szczecińsko-kamieńskiej, od 1992 archidiecezji.

W 1187 zbudowano pierwszy kościół (najprawdopodobniej drewniany) w miejscu, gdzie dziś stoi bazylika archikatedralna świętego Jakuba. Konsekracji dokonał ówczesny biskup kamieński Zygfryd. Była to trzecia z kolei świątynia chrześcijańska w Mieście Szczecin. Za fundatora uważa się bogatego mieszczanina Beringera z Bambergu, który prawdopodobnie traktował nową świątynię jako wotum za dzieło misyjne ewangelizacji Pomorza, dokonane przez jego słynnego rodaka – Ottona z Bambergu, zwanego Apostołem Pomorza. W 1220 lub 1221 r. w kościele pochowany został książę pomorski Bogusław II.

W II poł. XIII w. powstała trzynawowa, bezprzyporowa, gotycka, ceglana bazylika o szerokości 25 m, długości 30 m i wysokości naw bocznych 8,5 m. Kościół posiadał pięcioboczne prezbiterium z ambitem, obok którego znajdowała się wolnostojąca kaplica. U drugiego krańca korpusu nawowego powstały dwie wieże.

W latach 1370–1387 miała miejsce gruntowna przebudowa części wschodniej świątyni polegająca na podwyższeniu naw bocznych w części prezbiterialnej i stworzeniu w ten sposób układu halowego. Pomiędzy wciągniętymi do wnętrza przyporami powstaje rząd kaplic.

W I poł. XV w. miała miejsce przebudowa południowej ściany korpusu nawowego pod kierunkiem być może Hinricha Brunsberga. Ta ściana otrzymała bardzo dekoracyjny wygląd (widoczny do dnia dzisiejszego) z licznymi lizenami, wimpergami i płycinami bogato zdobionymi glazurowanymi kształtkami.

W 1456 roku zawaliła się (z nieznanych przyczyn) wieża południowa, co spowodowało zniszczenie zachodniej części korpusu nawowego. W II poł. XV w. odbudowano korpus nawowy w układzie halowym (w nawiązaniu do istniejącego już halowego prezbiterium) oraz zbudowano jedną centralną wieżę (w miejsce istniejących poprzednio dwóch), pod kierunkiem mistrza Johanna Benecke (1503).

W 1534 kościół stał się świątynią protestancką na mocy decyzji sejmu trzebiatowskiego.

Ostrzał artyleryjski podczas oblężenia miasta przez wojska brandenburskie w 1677 wywołał pożar kościoła. Zniszczeniu uległa wieża, sklepienia korpusu oraz część gotyckiego wyposażenia świątyni.

Na przełomie XVII/XVIII w. odbudowano kościół po pożarze oraz wyposażono jej wnętrze w nowe barokowe sprzęty (w 1711 powstał nowy, ogromny – sięgający niemal do sklepienia – ołtarz główny projektu Erharda Löfflera).

Pod koniec XIX w. rozpoczęto generalną renowację świątyni. W jej ramach powstał (1894) nowy, smukły hełm o wysokości 119 m wieńczący katedralną wieżę, kościół wyposażony został w instalację elektryczną i grzewczą. W trakcie prac doszło do katastrofy budowlanej – zawaleniu uległ dobudowywany hełm wieży.

W 1944 roku w wyniku bombardowania miasta budynek uległ bardzo poważnemu uszkodzeniu (całkowicie zniszczony dach korpusu nawowego i hełm wieży oraz północna elewacja budowli). Ucierpiało bardzo również wyposażenie.

W latach 1947–1949 tymczasowo zabezpieczono ruiny kościoła przed niszczeniem, przykryto prezbiterium sklepieniem i wzniesiono ściany oddzielające go od praktycznie nieistniejącego korpusu nawowego.

Między 1972 a 1974 odbudowano budynek. Do podjęcia decyzji o odbudowie przyczyniło się zwłaszcza przekazanie świątyni na własność Konferencji Episkopatu Polski oraz decyzja papieża Pawła VI o powołaniu w dniu 28 czerwca 1972 roku diecezji szczecińsko-kamieńskiej. Autorami projektu odbudowy zostali szczecińscy architekci: Stanisław Latour i Adam Szymski. Projekt zakładał odbudowę świątyni w jej historycznym kształcie, z wyjątkiem elewacji północnej, której nadano nowoczesną formę. Z powodu poważnego naruszenia murów wieży, nie zdecydowano się ówcześnie na odbudowę wieńczącej jej hełmu.

W 1983 papież Jan Paweł II podniósł kościół do rangi bazyliki mniejszej. W tym samym roku firma organmistrzowska Edmunda Kamińskiego wybudowała 9 głosowe mechaniczne organy, zlokalizowane niedaleko prezbiterium.

W 2007 roku rozpoczęła się przebudowa zwieńczenia wieży w celu przywrócenia jej dawnej sylwetki. 12 stycznia 2008 roku na wieży postawiono strzelisty hełm, w którym znalazły się punkty widokowe. Po odbudowie hełmu, archikatedra mierzy 110,18 m i jest drugim pod względem wysokości budynkiem w Szczecinie (po wieżowcu PAZIM, który wraz z masztem antenowym liczy 113 m wysokości) oraz drugą co do wysokości świątynią w Polsce (po bazylice w Licheniu – 141,5 m).15 czerwca 2008 uroczyście poświęcone zostały 66 głosowe organy, wybudowane przez firmę Dariusza Zycha z Wołomina.

23 października 2009 w bazylice archikatedralnej spoczął drugi ordynariusz diecezji, pierwszy metropolita szczecińsko-kamieński arcybiskup senior Marian Przykucki. Do czasu przygotowania krypty biskupiej trumna z ciałem byłego metropolity spoczywała w jednej z kaplic bocznych.

W dniu 7 maja 2010 roku w krypcie został pochowany, zmarły 1 maja 2010, arcybiskup Zygmunt Kamiński.

8 października 2010 na dachu archikatedry zainstalowana została nowa sygnaturka, była przygotowywana od jesieni 2009; ma ona 18 metrów wysokości.

Centralne miejsce w prezbiterium zajmuje obszerny, czworoboczny stół ołtarzowy, ufundowany na dziesięciolecie istnienia diecezji szczecińsko-kamieńskiej w 1982. Jego boki ozdabiają odlane w mosiądzu płaskorzeźby. Od strony zachodniej, pośrodku, umieszczono wizerunek Matki Boskiej, a po jej obu stronach płaskorzeźby dwunastu apostołów. Na pozostałych ścianach bocznych ołtarza umieszczono wizerunki szeregu osób związanych z historią kościoła ma Pomorzu, w Polsce i na świecie, poczynając od okresu chrystianizacji (św. Otton z Bambergu, książę Warcisław I), a kończąc na czasach niemal współczesnych (św. Maksymilian Maria Kolbe, prymas Stefan Wyszyński, papież Jan Paweł II). Ołtarz i ambonę zaprojektował i wykonał Kazimierz Bieńkowski z Warszawy.

Po stronie wschodniej prezbiterium, na dwóch filarach, zawieszony został ołtarz – tryptyk. Stanowi on kompilację kilku zniszczonych ołtarzy. W zrekonstruowanej w 1981 szafie umieszczono 18 płaskorzeźb z ok. XV wieku. Najcenniejszą z nich jest postać Matki Boskiej z Dzieciątkiem wykonana w typie „Pięknej Madonny” – pochodząca z Mieszkowic. Obok znajdują się, wywodzące się z kościoła w Chojnie, podobizny sześciu świętych niewiast oraz dwóch biskupów: św. Ottona i św. Wojciecha. Z Żukowa zaś pochodzą rzeźby dziewięciu apostołów w predelli. Trzy figury zostały wykonane współcześnie.

Nad ołtarzem umieszczony został późnogotycki krucyfiks z Uznamu wykonany w XV/XVI w. w formie Drzewa Życia, z widocznymi pąkami oraz czterema medalionami zawierającymi symbole poszczególnych Ewangelistów.

Centralne miejsce w kaplicy zajmuje konfesjonał. Oprawę plastyczną kaplicy stanowią 4 obrazy przedstawiające Ojców Kościoła: św. Hieronima, św. Augustyna, św. Grzegorza i św. Ambrożego. Wykonane współcześnie przez Małgorzatę Wodejszo obrazy są kopiami fragmentów Ołtarza Ojców Kościoła – dzieło Michaela Pachera wykonanego w 1463 dla klasztoru w Neustift koło Brixen (obecnie ołtarz eksponowany jest w muzeum sztuki Stara Pinakoteka w Monachium). Kaplica urządzona została według wskazówek ks. infułata Romana Kostynowicza, a poświęcił ją w 10.10.2008 roku abp Zygmunt Kamiński.

Pierwotnie kaplica była budowlą wolnostojącą, z trójbocznym zamknięciem od wschodu. Przez pewien czas pełniła funkcje gospodarcze (skład opału). Pod koniec XIX w., podczas prac renowacyjnych katedry, przywrócono jej funkcje sakralne i nadano neogotycki wystrój.

W kaplicy znajduje się kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, wykonana przez Annę Torwirt z Torunia, oraz wielki krucyfiks z końca XIX wieku, pochodzący z kościoła Chrystusa w Kamieniu Pomorskim. W oknach witraże Wiktora Ostrzołka o tematyce maryjnej.

W kaplicy poświęconej patronowi spraw trudnych i beznadziejnych znajduje się współczesny (2003) obraz świętego autorstwa Krystyny Bogdan. Obraz osadzony jest w pochodzącej z XVIII w. barokowej ramie. Nad obrazem, witraż z wyobrażeniami Michała Archanioła, św. Judy Tadeusza, św. Franciszka z Asyżu i św. Barbary.

Centralne miejsce w kaplicy zajmuje drewniany krzyż, który w czasie strajków w sierpniu 1980 stał na terenie portu morskiego na Łasztowni. Pod krzyżem umieszczono godło cechu kupców rybnych z 1693, przedstawiające Matkę Bożą z Dzieciątkiem i rybami. Ta płaskorzeźba stanowiła niegdyś element bogato zdobionych siedzisk kupieckich kościoła św. Jakuba. W kaplicy znajduje się również obraz Wieńczysława Mazusia przedstawiający cudowny połów ryb oraz współczesny (1990) witraż autorstwa Ireny i Longina Kisielewskich z widokiem szczecińskiego portu i tablicy poświęconej ofiarom Grudnia 1970 roku, jaka znajduje się przy bramie głównej stoczni szczecińskiej.

Kaplica poświęcona jest ofiarom niemieckich obozów zagłady. Rzeźbę świętego (autor: Anna Dopierała Bomba) ustawiono na tle ściany zawierającej nazwy niemieckich obozów koncentracyjnych. Krata oddzielająca kaplicę od nawy nawiązuje do wyglądu ogrodzeń z drutu kolczastego w obozach zagłady.

Kaplica znajduje się na osi katedry. Wykonana współcześnie szafa tryptyku zawiera pochodzącą z Kościoła Mariackiego w Chojnie, szesnastowieczną figurę Matki Bożej Apokaliptycznej (Maryja stoi na sierpie księżyca, co symbolizuje zwycięstwo nad siłami zła i szatana). Obok – św. Wojciech (atrybut wiosło). Pod ołtarzem znajduje się relikwiarz z relikwiami św. Wojciecha; zaś nad ołtarzem – rzeźba przedstawiająca Michała Archanioła z XVII w., która niegdyś wieńczyła baldachim katedralnej ambony (ambona nie zachowała się). W posadzce kaplicy znajduje się wejście do krypty grzebalnej biskupów szczecińskich. Nad kaplicą – ogromny (powierzchnia 80 m kwadrat.) witraż ufundowany z okazji pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Szczecina.

Kaplica pełniła pierwotnie funkcję miejsca pochówku członków cechu szewców. Jako jedyna kaplica w szczecińskiej bazylice zachowała oryginalny, barokowy wystrój z 1779. Obecnie zgromadzone są w niej szczątki ludzkie znalezione podczas prac przy odbudowie katedry w latach: 1971–72 oraz 2005–06. Część kości złożonych zostało w cynowym sarkofagu pomorskiej rodziny von Wedel z Krępcewa. Kaplicę zdobi witraż wykonany w 1998 przez Michała Kośmickiego według projektu Grażyny Strykowskiej.

W kaplicy ustawiono współczesny obraz Pana Jezusa Miłosiernego oprawiony w dziewiętnastowieczną drewnianą ramę pochodzącą z kościoła Chrystusa Króla w Świnoujściu. W oknie kaplicy witraż z 1992 ufundowany przez Zachodniopomorski Związek Sybiraków, a zaprojektowany przez ks. Jana Młyńczaka.

W centrum współczesnego ołtarza zaprojektowanego przez Aleksandra Sęka i Edwarda Rogalskiego umieszczono rzeźbę św. Katarzyny – patronki kolejarzy. Na bocznych skrzydłach znalazły się sceny z jej męczeństwa. Witraż, zaprojektowany przez Sebastiana Ratajczaka, a wykonany w 1998 przez Michała Kośmickiego, przedstawia św. Katarzynę w otoczeniu świętych: Krzysztofa, Mikołaja, Stanisława Kostki i Rafała Kalinowskiego.

W wykonanym współcześnie kamiennym grobowcu spoczęły doczesne szczątki książąt pomorskich. Szczątki znajdowały się uprzednio w sarkofagach, w krypcie Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie. W czasie drugiej wojny światowej krypta uległa zawaleniu, a sarkofagi uszkodzeniu. Po wojnie sarkofagi poddano konserwacji i obecnie można je oglądać w muzeum Zamku Książąt Pomorskich. Nad grobowcem znajduje się obraz epitafijny z około 1600 roku. Po obu stronach grobowca podziwiać możemy dwie rzeźby drewniane z XVII w. oraz konsole z motywami czaszek. Przedmioty te pochodzą z dawnego wyposażenia świątyni W oknie kaplicy zamontowano witraż Ireny Kisielewskiej przedstawiający dziewięciopolowy, paradny herb Gryfitów.

Na ścianie kaplicy umieszczono trzy olejne obrazy Ryszarda Kiełtyki tworzące tryptyk zatytułowany Stella Maris (Gwiazda Morza). Obok umieszczono przedmioty związane z morzem i żeglugą: koło sterowe, kompas, lampy nawigacyjne, dzwon okrętowy. Witraż z 1992 – dzieło Michała Kośmickiego – przedstawia m.in. sceny z życia ludzi morza.

W kaplicy znajduje się dar papieża Jana Pawła II – kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Kopia pochodzi z 1947 roku i wykonana została przez Łucję Bałzukiewicz. Dar, papież przekazał w 1983 – podczas drugiej pielgrzymki do Ojczyzny. W oknie kaplicy – witraż Ireny Kisielewskiej „Mater Misericordia” (1987) z wizerunkiem obrazu, Ostrej Bramy i kościoła św. Anny w Wilnie.

W kaplicy znajduje się bardzo cenny ołtarz – tryptyk z Ciećmierza z końca XIV w. Ołtarz trafił do szczecińskiej archikatedry z Ciećmierza, jednak pierwotnie znajdował się najprawdopodobniej w klasztorze norbertanek w Cerkwicy. W środkowej części tryptyku przedstawiono scenę Koronacji Maryi (na górze) oraz Pokłonu Trzech Króli (u dołu). Po bokach znajdują się rzeźby czterech świętych niewiast: Agnieszki (z barankiem), Barbary (z wieżą), Katarzyny (z mieczem i kołem) oraz Doroty (z koszykiem z różami). Na skrzydłach tryptyku zamieszczono figury 12 apostołów. Oryginalna polichromia tryptyku nie zachowała się.

Kaplica poświęcona jest żołnierzom Armii Krajowej oraz uczestnikom powstania warszawskiego. W centrum kaplicy na ścianie południowej znajduje się Pieta – czyli przedstawienie Maryi trzymającej na kolanach martwego Pomazańca. Rzeźba pochodzi z przełomu XV i XVI w. z Lubniewic. Witraże w kaplicy, będące dziełem Ireny Kisielewskiej, przedstawiają patronów Armii Krajowej: św. Barbarę i św. Jerzego.

Ołtarz (tryptyk) wykonany został w latach 20 XVI w. w warsztacie Clausa Berga w Lubece. W centrum kompozycji znajduje się Matka Boża z Dzieciątkiem. Nad nią dwa aniołki trzymające koronę. Maryja stoi na sierpie księżyca, co symbolizuje zwycięstwo nad siłami zła i szatana. Obok św. Magdalena i niezidentyfikowany święty. Na skrzydłach tryptyku znajdują się rzeźby 8 świętych, a poniżej (w predelli) współczesne przedstawienia czterech ewangelistów. Poniżej ołtarza zamontowano relikwiarz z relikwiami św. Ottona, podarowanymi w 1974 r. przez biskupa Bambergu. W kaplicy znajduje się także zabytkowa, pochodząca z Dobropola, XVII wieczna chrzcielnica – dzieło artystów Christopha Schmidta – stolarza i Joachima Sellina – malarza. Chrzcielnica została wykonana w Wolinie. Kaplicę od nawy głównej odgradza ozdobna, barokowa, drewniana przegroda pochodząca z kościoła w Stolcu.

Inicjatywa wybudowania nowych, reprezentacyjnych organów dla kościoła metropolitalnego pojawiła się w 2004 roku. Postanowiono wówczas, nie wzorować się na istniejącym do 1945 instrumencie, lecz stworzyć całkowicie nowe dzieło. W wyniku przetargu, budowę organów powierzono firmie Dariusza Zycha z Wołomina – wykonawcy m.in. największych w Polsce organów w bazylice licheńskiej. Najtrudniejszym problemem przy projektowaniu okazałej bryły instrumentu było takie jej ukształtowanie, by nie został zasłonięty znajdujący się za organami witraż o powierzchni 30 m² przedstawiający scenę Przemienienia Pańskiego. Głównym projektantem organów był Dariusz Zych. W marcu 2008 roku rozpoczęto montaż organów. Po zakończeniu prac montażowych przystąpiono do trwającego dwa miesiące procesu strojenia (intonacji) organów. Poświęcenie organów i nadanie im imienia Jana Pawła II nastąpiło 15 czerwca 2008 roku. Specjalnie na tę uroczystość skomponowane zostały dwa utwory Lux et veritas (Światło i prawda) Marka Jasińskiego i Ad maiorem Dei gloriam (Na większą chwałę Bożą) Zbigniewa Kozuba. Ostateczne zakończenie prac przy organach i przekazanie ich do użytkowania nastąpiło 27 lipca 2008 roku.

Organy posiadają 66 głosów i składają się z 4743 piszczałek (o wysokości od 11 milimetrów do 10 m), w tym 183 rezonatorów trąbki hiszpańskiej. Cały instrument o wysokości 10 m waży 36 ton. Kontuar (stół gry) wyposażony jest w cztery klawiatury ręczne oraz klawiaturę nożną. Organy posiadają mechaniczną trakturę oraz cztery dmuchawy dostarczające 80 m³ powietrza na minutę.

Obok kościoła znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca trzech szczecińskich kapitanów jachtowych: Kazimierza „Kubę” Jaworskiego, Ludomira Mączkę („Ludek”, „Ludojad”) i Jerzego Siudego. Tablicę umieszczono przy pomniku w formie kotwicy.




Opis skopiowano z wikipedii.
Zdjęcia: Kapitel/wikimedia commons