Historia 

Obecna świątynia wzniesiona została w miejscu wcześniejszych z XI i XIII wieku i była wielokrotnie przebudowywana. Według tradycji, pierwszy kościół powstał z fundacji Bolesława Chrobrego w 1005 roku.

Dzięki wieżom o wysokości 73 metrów jest najwyższą budowlą w mieście. Wewnątrz znajduje się obraz Matki Boskiej Opolskiej, sprowadzony w 1702 roku z Piekar Śląskich. 

Najstarsze znane i zachowane wzmianki o świątyni pochodzą z 1223 roku (dokument biskupa Wawrzyńca wymieniający jako pierwszego proboszcza w kościele Reginalda), jednak wedle tradycji w 1024 roku biskup wrocławski Klemens przekazał do kościoła w Opolu relikwie Świętego Krzyża (wówczas do orła widniejącego w herbie miasta dołączono połowę krzyża z trójlistnymi zakończeniami ramion), natomiast kronika z końca XVII wieku powołuje się na niezachowany dokument z 1102 roku. W 1295 roku przeniesiono opolską parafię z kościoła NMP i św. Wojciecha do późnoromańskiego kościoła bazylikowego z wieżą, ufundowanego niewiele wcześniej przez księcia Bolka I.  

W 1415 roku roku kościół został zniszczony w czasie pożaru miasta, spłonęło m.in. 15 ołtarzy i część gotyckich tryptyków, ocalał natomiast relikwiarz. Z powodu braku środków odbudowa przeciągała się w czasie. W 1444 roku wzmiankowana była nowa zakrystia, w 1447 wzmiankowane było nowe prezbiterium a w 1470 roku zebrano fundusze na prace remontowe w kościele, określonym jako uszkodzony. W tym czasie w stylu późnogotyckim na bazie murów wcześniejszej budowli wzniesiony został halowy korpus kościoła wraz z dolnymi kondygnacjami wież. Na przełomie XV i XVI wieku powstały przybudówki po bokach hali kościoła w tym wzmiankowana w 1518 roku kaplica Trójcy Świętej oraz kaplice św. Anny i św. Jadwigi. Ostatecznie budowę zakończono w 1520 roku za panowania księcia Jana II Dobrego. Kolejne remonty wzmiankowane był w latach 1555 i 1557, być może w tym czasie stare sklepienie zastąpiono nowym. 

Kolejny pożar miasta w 1615 roku także nie oszczędził kościoła. Zniszczeniu uległy dach, szczyt i jedna z wież, a także większość wystroju wnętrza - wszystkie ołtarze (poza ołtarzem Trójcy Świętej). Ocalały żeliwne tablice i kamienne epitafia. W 1617 roku ukończono renowację świątyni, lecz w latach 1622 i 1647 miały miejsce kolejne uszkodzenia w wyniku pożarów (spalenie dachu), w konsekwencji czego ołtarze wymieniono na barokowe. W 1652 roku dach odbudowano a rok później odnowiono sklepienia. W XVII wieku zbudowano nową zakrystię. W 1724 roku dach gontowy zastąpiono dachówką. 

W XIX wieku przeprowadzono kolejne remonty: w 1836 roku wzmocniono sklepienia kotwami, rok później odnowiono skarpy a w 1882 roku odnowiono wnętrza w stylu neogotyckim. W latach 1897-1902 przekształcono zewnętrzne elewacje, zamurowano część okien, ujednolicono przybudówki oraz wzniesiono fasadę zachodnią z nadbudową wież. W tym czasie przedłużono kruchtę południową o jedno przęsło. Pod koniec XIX wieku ołtarze zastąpiono neogotyckimi, dedykowanymi Świętej Rodzinie, Niepokalanemu Sercu Maryi, Sercu Pana Jezusa oraz św. Jadwidze. Zainstalowano także nowe organy z neogotyckim prospektem. W latach 1912-1914 w zachodnie przęsło korpusu wbudowano chór muzyczny a do północnej wieży przybudowano wieżyczkę schodową. 

W 1945 roku rangę kościoła podniesiono do rangi prokatedry. W latach 1963-1966 kościół odnowiono. W trakcie prac m.in. odsłonięto przejściowo wątki murów i elementów, wskazujące na pierwotny, bazylikowy układ kościoła. Na uroczystości milenijne w czasie których ponownie dokonano poświęcenia kościoła przybyli m.in. Stefan Wyszyński i abp Karol Wojtyła. W 1995 roku obchodzono 700-lecie kościoła. Z tej okazji rozbudowano organy, natomiast w wejściu głównym do kościoła umieszczono spiżowe drzwi przedstawiające dzieje zbawienia i wydarzenia z historii ziemi opolskiej. 

Pod koniec 1. dekady XXI wieku wyremontowano wieże. Przy tej okazji zdjęto z ich hełmów wieńczące je krzyże i kule. Renowacje północnej (lewej) wieży rozpoczęto we wrześniu 2008 roku, a w tubie jej szczytu znajdowały się:

- list dziękczynny dla Opola napisany z okazji rozpoczęcia kolejnego wieku,

- "cegiełki" (srebrny medalik i dwie pocztówki) z ubranym wizerunkiem NMP w Opolu, których sprzedaż umożliwiła rozbudowę katedry w XIX wieku,

- litografie z wizerunkami pierwotnych ołtarzy katedralnych, m.in. zdemontowanego pod koniec XIX wieku marmurowego ołtarzu w którym znajdował się obraz NMP w Opolu,

- pod krzyżem znajdowała się ołowiana koperta a podczas oględzin głównej belki nośnej odnaleziono zaplombowaną tulejkę. 

Wszystkie przedmioty zostały ponownie umieszczone w kuli hełmu po zakończeniu remontu. Kulę i krzyż z południowej wieży ściągnięto 20 stycznia 2009 roku. Wewnątrz znajdowała się tuba z dokumentami z przełomu XIX i XX wieku:

      - 10 monet o nominałach od 1 feniga do 2 marek,

      - 21 widokówek przedstawiających Opole z przełomu wieków,

      - medalik i krzyżyk z Ziemi Świętej oraz medalik z sanktuarium w Lourdes,

      - katalog ówczesnych opolskich posłów z Reichstagu - książka z krótkimi życiorysami i fotografiami,

      - wizerunki Matki Boskiej Opolskiej różnych rozmiarów, spośród których największym był kolorowy plakat o wymiarach 60 cm x 50 cm,

      - rulon z gazetami, czasopismami, ręcznie pisanymi niemieckimi dokumentami (opisującymi trud parafian przy budowie wież oraz                    problemy z którymi borykały się władze i mieszkańcy miasta oraz mapą Opola i okolic z 1810 roku,

      - koperta z nierozpoznaną zawartością (ze względu na zły stan zachowania).

Wszystkie obiekty zostały przekazane do Wrocławia, gdzie miały zostać poddane kopiowaniu, archiwizacji oraz konserwacji. Następnie prawdopodobnie miały zostać ponownie umieszczone w kuli hełmu wieży. Planowane było także umieszczenie w kuli prawej wieży kapsuły z dokumentami z okresu remontu: opisem sytuacji politycznej, kościelnej i parafialnej, opisem przeprowadzony prac i przebiegu remontu, lokalną prasą, pieniędzmi i cennikiem artykułów. 


Architektura 

Katedra ma charakter gotycki a jej wieże reprezentują styl neogotycki. Została wzniesiona z cegły, w starszych fragmentach murów występuje wątek wendyjski. Całość przykrywa spadzisty dach, który w 1978 roku pokryto miedzą. Bryła świątyni ma 60,7 m. długości, 26,5 m. szerokości i 18 metrów wysokości. Wieże mają wysokość 73 metry i zwieńczone są odrestaurowanymi w latach 2007-2008 hełmami i krzyżami. 

Na obszar katedry prowadzi zabytkowa brama, na której szczycie przedstawiona jest scena ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Po prawej stronie na niższym stopniu umieszczono rzeźbę Edmunda Bojanowskiego, założyciela Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej, natomiast po lewej stronie znajduje się rzeźba Alojzego Ligudy. W okolicy bramy znajduje się grób prałata Stefana Baldego, proboszcza tutejszej parafii w latach 1977-2003, do swojej śmierci. 13 grudnia 2011 roku, w 30. rocznicę wprowazenia stanu wojennego przed katedrą odsłonięto pomnik Jerzego Popiełuszki. W rzeźbie znajduje się szkatułka z relikwiami II stopnia z szat księdza. 

Do kościoła wejść można dwiema drogami: wejściem głównym i kruchtą południową. Drzwi główne wykonane zostały ze spiżu. Trafiły do świątyni w 1997 roku, w tysięczną rocznicę śmierci św. Wojciecha i 700-lecie istnienia parafii. Sceny umieszczone na drzwiach prezentują historię miasta i kościoła. Pojawiają na nich się także postaci świętych: Matka Boska Opolska, Piotr Apostoł, św. Anna, Paweł z Tarsu, Jacek Odrowąż, Czesław Odrowąż, Jadwiga Śląska, bł. Bronisława, św. Florian, Barbara z Nikomedii, Maksymilian Maria Kolbe, Edyta Stein, książę Jan II Dobry, Franciszek Jop, arcybiskup Alfons Nossol oraz Jan Paweł II. Górna część bramy przedstawia dzieło stworzenia. Nad wejściem do kruchty południowej znajduje się tympanon, na którym ukazane są m.in. Jan Paweł II oraz Maryja z Dzieciątkiem.

Katedra składa się z trzech naw: głównej i dwóch bocznych uzupełnionych półkolistym prezbiterium i dwiema bocznymi absydami. W prezbiterium znajdują się trzy późnobarokowe ołtarze. Ołtarz główny powstał w 1773 roku. Znajdująca się w centrum scena ukrzyżowania powstała jednak ponad 100 lat później. Po obu stronach tabernakulum umieszczono figury aniołów, natomiast u szczytu znajduje się rzeźba Baranka Paschalnego. Powyżej, w głównej części ołtarza przedstawiono scenę ukrzyżowania Jezusa na Golgocie. Chrystusowi towarzyszą Maryja, klęcząca Maria Magdalena oraz św. Jan. Po obu stronach, na konsolach spoczywają figury Apostołów: św. Piotra trzymającego w ręku klucz oraz Pawła z Tarsu obejmującego księgę. Na szczycie ołtarza znajduje się przedstawienie Trójcy Świętej w otoczeniu Aniołów. Ołtarz główny uzupełniają dwa boczne ołtarze stiukowe: św. Józefa i św. Urbana. 

W jednej z bocznych absyd znajduje się barokowy ołtarz Trójcy Świętej. Jest najstarszy w świątyni, wykonany w 1652 roku. Ma 5 metrów wysokości i został wykonany z polichromowanego drewna. Charakteryzują go bogate złocenia. W centralnej części ołtarza znajduje się obraz z przedstawieniem Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego w postaci gołębicy. Powyżej umieszczono wizerunek św. Judy Tadeusza. Po lewej stronie, na ścianie znajdują się dwa epitafia. Pierwsze z nich, epitafium Małgorzaty Schreiber pochodzi z 1627 roku i przedstawia Jezusa. Napis na nim głosi: "Jest to pomnik miłości małżeńskiej, który wystawił opolski Patrycjusz i Obywatel Grzegorz". Kolejne, znajdujące się dalej od ołtarza poświęcone zostały ks. Janowi z Półwsi który był kustoszem kolegiaty. Pochowano go w podziemiach kościoła. Na epitafium widnieje napis "Tu spoczywa Jan, Pan dziedziczny Półwsi, kustosz tej świątyni. Módlcie się za niego i za jego ojca Mikołaja 1557 r.". Pomiędzy ołtarzem a kaplicą św. Jadwigi znajdują się jeszcze dwie tablice. Epitafium Wacława Czibulki  XVI wieku jest płytą nagrobna, na której do dzisiejszych czasów przetrwał jedynie fragment zapisu: "Szlachetny Pan Wacław (...) ibulka z (...) ultowicz dziedzic". Epitafium Jerzego Skopka, dawnego kustosza kolegiaty pochodzi z 1630 roku i upamiętnia rodziców księga, Helenę i Baltazara. 

W drugiej z bocznych absyd znajduje się ołtarz z obrazem Matki Boskiej Opolskiej, przywieziony tu z Piekar Śląskich na przełomie XVII i XVIII wieku, ukoronowany w 1983 roku przez papieża Jana Pawła II. Po obu stronach obrazu znajdują się anioły, a u jego szczytu wizerunek Boga Ojca w towarzystwie aniołów. Ołtarz otaczają gabloty z darami wotywnymi, składanymi w podzięce za wysłuchanie modlitwy. Po lewej stronie od ołtarza znajduje się epitafium Franciszka Jopa, pierwszego ordynariusza opolskiego. Tablica przedstawia samego księdza. 

W południowym fragmencie katedry znajduje się Kaplica Piastowska zbudowana na przełomie XV i XVI wieku. W jej środkowej części umieszczono nagrobek Jana Dobrego, ostatniego z opolskiej linii Piastów, fundatora dawnej Kolegiaty św. Krzyża a dzisiejszej katedry. Zmarł w 1532 roku i pochowany został w nawie głównej kościoła. W II połowie XVI wieku wzniesiono mu marmurowy sarkofag. W 1998 roku dokonano ekshumacji księcia, a rok później jego szczątki przeniesiono do obecnego miejsca spoczynku. Nagrobek przedstawia zmarłego Jana Dobrego. U jego podnóża znajduje się herb Piastów Opolskich, przedstawiający orła z rozpostartymi skrzydłami. Nad nagrobkiem znajduje się epitafium Jana Dobrego, wykonane w czerwonym marmurze w stylu renesansowym. Przedstawia ono herb Piastów Opolskich z nałożonym na niego hełmem, z którego rozchodzą się labry otaczające tarcze herbu. Poniżej łaciński napis głosi: "27 marca 1532 roku zmarł wielmożny i sławny książę Jan, ostatni książę śląski w Opolu, Głogówki i Raciborzu wielce pobożny i szczodrobliwy wobec Boga i ludzi. Amen". Po obu stronach epitafium znajdują się flaga Opola i flaga Polski. 

Naprzeciw nagrobka Jana Dobrego znajduje się późnogotycki tryptyk z 1519 roku, sprowadzony z Kostowa w 1965 roku. W centralnej jego części znajdują się figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz św. Katarzyny i św. Barbary. Na awersie skrzydeł widnieją obrazy św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, natomiast rewers stanowią wizerunki św. Pawła i św. Piotra. Po lewej stronie tryptyku umieszczono epitafium ks. Jerzego Stefecjusza, pochowanego w podziemiach świątyni. W Kaplicy Piastowskiej znajduje się także popiersie Jana Pawła II. 

Na zachodniej ścianie kaplicy znajduje się tablica poświęcona powstańcom śląskim i patriotom, na której znajduje się napis: "W 75. rocznicę III Powstania Śląskiego 1921, żołnierze Armii Krajowej i społeczeństwo Opolszczyzny - 1999. W hołdzie ludowi śląskiemu za zachowanie mowy, wiary i przywiązania do polskiej macierzy". Tablicę wieńczy orzeł w koronie. Po drugiej stronie nagrobka Jana Dobrego, na ścianie znajduje się tablica upamiętniająca Tadeusza Podkówkę, jak czytamy: "(...) wybitny leśnik, naukowiec i wynalazca, niestrudzony orędownik sprawy katyńskiej (...)", oraz urny upamiętniające ofiary zbrodni katyńskiej z prośbą do Maryi o wspomożenie w modlitwach za nie. Na południowej ścianie wisi tablica dziękczynna związku NSZZ "Solidarność" z 2010 roku. Na północnej ścianie z kolei znajduje się drzewo genealogiczne Piastów opolskich. Całość uzupełniają dwa witraże przedstawiające zabytki Opola, m.in.: katedrę, ratusz i Wieżę Piastowską. 

Po przeciwnej stronie kościoła w stosunku do Kaplicy Piastowskiej znajduje się Kaplica św. Jadwigi. W jej wnętrzu znajduje się ołtarz św. Jadwigi na którym umieszczono trzy figury z przedstawieniami św. Jadwigi, bł. Czesława oraz św. Jacka. Całość uzupełnia Obraz Miłosiernego Jezusa z którego serca wypływa woda i krew oraz wizerunek św. Faustyny Kowalskiej. W środkowej części kaplicy znajduje się ponadto chrzcielnica z 1850 roku na której szczycie przedstawiono scenę chrztu Jezusa w Jordanie. 

W północnej części kościoła znajduje się kolejna kaplica poświęcona św. Annie. Stoi tu ołtarz z wizerunkiem świętej Anny z Jezusem Chrystusem. U wejścia do kaplicy umieszczono epitafium przedstawiające małżeństwo klęczące pod Krzyżem. Napis powyżej głosi: "Pomnik ten postawi szanowny i zasłużony Joachim Jędrzyczka, obywatel i patrycjusz Opola, swej pobożnej i uczciwej małżonce Dorocie, pochodzącej ze szlachetnego rodu Zubrzyckich, na dowód wdzięczności. Zmarła pobożnie w grudniu 1574 roku w prawdziwej wierze i po wezwaniu Syna Bożego". 

W zachodniej wnęce katedry znajduje się gotycka chrzcielnica z XIV wieku, najstarszy zabytek kościoła wykonany z piaskowca i wapienia. Odkryto ją przypadkowo w latach 60. XX wieku. W 1850 roku została zakopana w okolicy probostwa. Za chrzcielnicą znajduje się witraż z przedstawieniem św. Karola Boromeusza i św. Teodora. 

W świątyni charakterystyczne są również dwie ambony. Starsza z nich wykonana została w stylu renesansowym, drugą wykonano w stylu klasycystycznym w 1805 roku. W trakcie prac remontowych, na nowo nałożonych tynkach St. Szmuc stworzył techniką sgraffitową sceny religijne: odnalezienie Krzyża Świętego, problem z ustaleniem jego autentyczności oraz przywrócenie do zdrowia chorego poprzez dotknięcie go Krzyżem. 

Historia obecnych organów w katedrze sięga 1898 roku, kiedy to firma ze Świdnicy zbudowała 2-manuałowy instrument dysponujący 34 głosami o trakturze pneumatycznej. Prospekt oraz szafa tych organów zachowały się do dziś. W 1941 roku instrument został rozbudowany do 59 głosów. Staraniem ówczesnego proboszcza, ks. prałata Stefana Baldego instrument odrestaurowano i dobudowano 3 głosy obsługujące trąbki hiszpańskie, zasilane osobną dmuchawą, znajdujące się w lewej bocznej nawie. Jako ciekawostkę warto dodać, że trąbki te znajdują się w pozycji wertykalnej z gierowanymi roztrąbami. Oprócz dobudowy trąbek w niewielkiej części zmieniono dyspozycję III manuału nadając jej bardziej uniwersalny charakter brzmieniowym. Organy z opolskiej Katedry wpisane są do międzynarodowego rejestru instrumentów o wyjątkowych walorach brzmieniowych. 

Dzwony katedry zostały skradzione w czasie wojny. Pierwotnie biskup Franciszek Jop starał się odnaleźć i sprowadzić do Opola dawne dzwony. Po bezskutecznym poszukiwaniu w 1960 roku postanowiono zakupić komplet nowych dzwonów. Najmniejszy dzwon to jedyny i najstarszy zachowany ze starego zestawu. Największy dzwon katedry, noszący imię Urban to jeden z największych dzwonów województwa Opolskiego. 

Jednym z najstarszych dzieł sztuki w katedrze jest obraz Matki Boskiej Opolskiej. Namalowany został przez nieznanego artystę w latach 1480-1500 na desce lipowej. Przedstawia Maryję trzymającą w lewej ręce Dzieciątko Jezus. W prawej ręce trzyma jabłko a głowę lekko pochyla w kierunku syna. Jezus patrzy w kierunku Matki unosząc swą prawą rękę w geście błogosławieństwa a lewo trzymając Pismo Święte. Dzieło opisane jest w kronice ojców jezuitów: 

W jednym z bocznych ołtarzy znajduje się obraz Matki Boskiej Opolskiej. Został on namalowany na lipowej desce przez nieznanego artystę w latach 1480–1500[3]. Obraz ukazuje Maryję, trzymającą na lewym ramieniu Dzieciątko Jezus. W prawej ręce trzyma jabłko, a głowę lekko pochyla w kierunku syna. Jezus natomiast patrzy w kierunku matki, prawą rękę unosząc w geście błogosławieństwa, a lewą trzymając Pismo Święte. Dzieło opisane jest w kronice ojców jezuitów: " (…) zda się jakoby ta Matka przedziwna oczyma Swymi na każdego patrzy, a choćby i tysiące było przytomnych, każdy z nich sądzi, że Matka Jezusa na niego samego Swym macierzyńskim okiem spogląda.". Obraz 21 czerwca 1983 roku, na Górze Świętej Anny, kilkadziesiąt kilometrów na południowy wschód od Opola, papież Jan Paweł II ozdobił dzieło srebrno-złotą koroną. 

fot. SuperGlob, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons